શિરાકાવા હિડેકી
શિરાકાવા હિડેકી (જ. 20 ઑગસ્ટ 1936, ટોકિયો, જાપાન) : વીજસંવાહક બહુલકોની શોધ અને તેમના વિકાસ બદલ 2000ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ટોકિયો ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટેક્નૉલોજીમાંથી 1966માં પીએચ.ડી. પદવી મેળવ્યા બાદ શિરાકાવા તે જ વર્ષે યુનિવર્સિટી ઑવ્ સુકુબાના ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મટીરિયલ્સ સાયન્સના અધ્યાપક તરીકે જોડાયા અને 1982માં ત્યાં રસાયણશાસ્ત્રના…
વધુ વાંચો >શિરાછેદન અને શિરાછિદ્રણ
શિરાછેદન અને શિરાછિદ્રણ : જુઓ શિરામાર્ગી ઉપગમ.
વધુ વાંચો >શિરામાર્ગી ઉપગમ (venous access)
શિરામાર્ગી ઉપગમ (venous access) : શિરા દ્વારા ઔષધો અને પ્રવાહી આપવા માટે કરાતી પ્રક્રિયાઓ. કેટલાક ઔષધો તથા પ્રવાહી નસ વાટે (શિરામાર્ગે) આપવાં પડે તેમ હોય છે. તેનું કારણ તે ઔષધનો પ્રકાર, પ્રવાહીનું કદ તથા દર્દીની શારીરિક સ્થિતિ હોય છે. તે માટે વિવિધ પ્રક્રિયાઓ કરી શકાય છે સોય દ્વારા, સોય તથા…
વધુ વાંચો >શિરાલી, વિષ્ણુદાસ
શિરાલી, વિષ્ણુદાસ (જ. 16 મે 1907, હુબલી, કર્ણાટક; અ. ?) : વાદ્યવૃંદ(ઑર્કેસ્ટ્રા)ને શુદ્ધ ભારતીય સ્વરૂપ આપનાર તથા ભારતીય અને પાશ્ચાત્ય બંને પ્રકારના સંગીતના જાણકાર ગાયક અને વાદક. તેમણે આઠ વર્ષ (1911-19) સુધી પંડિત વિષ્ણુ દિગંબર પલુસ્કર પાસેથી ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતની શિક્ષા ગ્રહણ કરી. 192026 દરમિયાન તેમણે તેમના ગુરુ સાથે…
વધુ વાંચો >શિરાવિવર ગંઠન (venous sinus thrombosis)
શિરાવિવર ગંઠન (venous sinus thrombosis) : મગજની આસપાસ આવેલી શિરાનાં પહોળાં પોલાણોમાં લોહીનું ગંઠાવું તે. મગજમાંનું લોહી શિરાઓ વાટે બહાર વહીને પહોળા શિરાવિવર નામનાં પોલાણોમાં એકઠું થાય છે અને પછી તે ગ્રીવાગત (jugular) શિરા દ્વારા હૃદય તરફ જાય છે. તેમને મસ્તિષ્કી (cerebral) શિરાવિવરો પણ કહે છે. તેમાં લોહી ગંઠાઈ જવાનાં…
વધુ વાંચો >શિરીષ (સરસડો) વનસ્પતિ
શિરીષ (સરસડો) વનસ્પતિ : આયુર્વેદમાં નિર્દિષ્ટ ઔષધીય વનસ્પતિ. તેનાં વિવિધ ભાષાઓમાં નામો આ પ્રમાણે છે : સં. शिरीष, शुकतरु, मृदुपुष्प; हिं. शिरस, शिरीषा, सिरस; મ. શિરસી, શિરસ; બં. शिरीष; ક. शिरीषमारा, बागेमारा; તે. शिरीषमु, ગિરિષમુ; તા. બાગેમારં; મલા. નેન્નેની; ફા. દરખ્તેજ કરિયા, दरखोज कारिया; અ. सुलतानुल् असजार; અં. Parrot tree;…
વધુ વાંચો >શિરુરકર, વિભાવરી
શિરુરકર, વિભાવરી (જ. 1904; અ ?) : મરાઠી નવલકથાકાર. મૂળ નામ માલતી બેડેકર. લગ્ન પહેલાં તેઓ કુમારી બાળુતાઈ ખરે તરીકે ઓળખાતાં. 1923માં તેમણે એસ. એન. ડી. ટી. વિમેન્સ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતકની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. નવલકથા લખવાની શરૂઆત કરતાં પહેલાં તેમણે કે. એન. કેળકરના સહયોગમાં ‘અલંકારમંજૂષા’ (1931) અને ‘હિંદુ વ્યવહાર ધર્મશાસ્ત્ર’ (1932)…
વધુ વાંચો >શિરોડકર, તારાબાઈ
શિરોડકર, તારાબાઈ (જ. 1889, શિરોડા, ગોવા; અ. 6 જુલાઈ 1949, મુંબઈ) : ભારતનાં ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયિકા. સંગીતનું પ્રારંભિક શિક્ષણ તેમણે તત્કાલીન પ્રસિદ્ધ સંગીતકાર રામકૃષ્ણબુવા વઝે પાસેથી અને ત્યારબાદ ભાસ્કરબુવા બખલે પાસેથી મેળવ્યું. ભાસ્કરબુવા બખલે પાસેથી લગભગ એક વર્ષ સુધી તેમણે સઘન તાલીમ પ્રાપ્ત કરી. રિયાઝ અને પરિશ્રમથી…
વધુ વાંચો >શિરોરોગ (આયુર્વેદ)
શિરોરોગ (આયુર્વેદ) : મસ્તકના રોગો. આ રોગમાં મસ્તકમાં અનેક સ્થળે અનેક જાતની પીડા-વેદના (pain) થાય છે. તે તેનું સામાન્ય લક્ષણ છે. શિરોરોગ થવાનાં કારણો : આયુર્વેદના મતે શિરોરોગ ઉત્પન્ન થવામાં અનેક કારણો ભાગ ભજવે છે : ધુમાડો, તાપ, તુષાર (ઝાકળ, હિમ), વધુ પડતી જળક્રીડા (સ્નાન, તરણ), અતિનિદ્રા, અતિજાગરણ, ઊંચા સ્થાનેથી…
વધુ વાંચો >શિલર, (જૉન ક્રિસ્ટૉફ) ફ્રેડરિક (વૉન)
શિલર, (જૉન ક્રિસ્ટૉફ) ફ્રેડરિક (વૉન) (જ. 10 નવેમ્બર 1759, માર્બેક, વૂર્ટેમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 9 મે 1805, વીમાર, સેક્શ) : જર્મન નાટ્યકાર, કવિ અને વિવેચક. ‘ડાય રૉબર’ (1781, ધ રૉબર્સ), ‘ધ વૉલેનસ્ટાઇન’ (નાટ્યત્રયી) (1800-01), ‘મારિયા સ્ટુઅર્ટ’ (1801) અને ‘વિલ્હેમ ટેલ’ (1804) તેમનાં યશસ્વી નાટકો છે. 1802માં તેમને ‘વૉન’ના ઇલકાબથી નવાજવામાં આવ્યા…
વધુ વાંચો >શિગુલા, હાન્ના
શિગુલા, હાન્ના [જ. 25 ડિસેમ્બર 1943, કેટોવાઇસ, પોલૅન્ડ (તત્કાલીન જર્મન કબજા હેઠળનું કેટોવિત્ઝ)] : જર્મન રંગભૂમિ અને ચલચિત્રોમાં વિવિધ પાત્રોની આક્રમક રજૂઆત કરવા માટે ખ્યાતનામ અભિનેત્રી. હાન્ના શિગુલા સમય જતાં જર્મન ચિત્રસર્જક બાઇન્ડરનાં ચિત્રોનું અવિભાજ્ય અંગ બની ગયાં હતાં. તેમનો ઉછેર જર્મનીમાં થયો હતો. ત્યાં જ મ્યૂનિક યુનિવર્સિટીમાં તેમણે ભાષા…
વધુ વાંચો >શિગ્રુ (જાતિ)
શિગ્રુ (જાતિ) : ઋગ્વેદના સમયની એક જાતિ. ઋગ્વેદમાં દશરાગ્ન અથવા તો દશ રાજાઓની લડાઈ વિશેની માહિતી આપવામાં આવી છે. આ લડાઈમાં જુદી જુદી જાતિના લોકોએ ભાગ લીધો હતો. સુદાસ ત્રિત્સુ કુળનો ભરત જાતિનો રાજા હતો. તેનું રાજ્ય બ્રહ્માવર્તમાં હતું. પરુષ્ણી (આધુનિક રાવિ) નદી પરના ખૂનખાર જંગમાં ભરતો જીત્યા. રાજા સુદાસ…
વધુ વાંચો >શિનૉય, બી. આર.
શિનૉય, બી. આર. (જ. 3 જૂન, 1905, બેલ્લિકોઠ, જિ. મેંગલોર, કર્ણાટક; અ. 8 ફેબ્રુઆરી, 1978, નવી દિલ્હી) : આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ ધરાવતા જમણેરી વિચારસરણી અને ઉદારીકરણના સમર્થક ભારતીય અર્થશાસ્ત્રી. આખું નામ બેલ્વિકોઠ રઘુનાથ શિનૉય. 1920માં મૅટ્રિક થયા બાદ ઉચ્ચ શિક્ષણ બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીમાં; જ્યાંથી 1929માં અર્થશાસ્ત્ર વિષય સાથે એમ.એ.ની અનુસ્નાતક પદવી…
વધુ વાંચો >શિન્ડલર્સ લિસ્ટ (ચલચિત્ર)
શિન્ડલર્સ લિસ્ટ (ચલચિત્ર) : ભાષા : અંગ્રેજી. શ્ર્વેત અને શ્યામ. નિર્માણવર્ષ : 1993. નિર્માતા : ઇર્વિંગ ગ્લોવિન, કેથલીન કૅનેડી, બ્રાન્કો લસ્ટિગ, ગેરાલ્ડ આર. મોલેન, સ્ટિવન સ્પિલબર્ગ. દિગ્દર્શક : સ્ટિવન સ્પિલબર્ગ. પટકથા : સ્ટિવન ઝેઇલિયન. કથા : ટૉમસ કેનિયેલીની નવલકથા ‘શિન્ડલર્સ પાર્ક’ પર આધારિત. સંપાદક : માઇકલ કાહ્ન. છબિકલા : જાનુઝ…
વધુ વાંચો >શિન્તો ધર્મ
શિન્તો ધર્મ : જાપાની પ્રજાનો પ્રાચીન ધર્મ. ‘શિન્તો’ મૂળ ચીની ભાષાનો શબ્દ છે. જેનો અર્થ ‘દેવોનો માર્ગ’ એવો છે. શિન્તો ધર્મનું જાપાની નામ કમી-નો-મીચી છે. ‘કમી’ એટલે દેવો અને ‘મીચી’ એટલે માર્ગ. ઈ. પૂ. છઠ્ઠા સૈકાથી ‘શિન્તો’ – એ નામ જાપાનના ધર્મને લગાડવામાં આવ્યું. જાપાનમાં ઈ. સ. 600થી તાઓ તેમજ…
વધુ વાંચો >શિપ-રૉક (Ship Rock)
શિપ-રૉક (Ship Rock) : યુ.એસ.ના ન્યૂ મેક્સિકો રાજ્યના વાયવ્ય ભાગમાં આવેલો, વિકેન્દ્રિત ડાઇક-અંતર્ભેદનો સહિતનો જ્વાળામુખી-દાટો. આ વિસ્તારમાં તે વિશિષ્ટ ભૂમિદૃશ્ય રચે છે. આજુબાજુની ભૂમિસપાટીથી તે 420 મીટર જેટલી ઊંચાઈ ધરાવે છે. પ્રાચીન જ્વાળામુખીના કંઠ(નળીભાગ)માં જામેલા લાવાના ઘનીભવનથી તે તૈયાર થયેલો છે. કંઠની બહારનો ખડક કાળક્રમે ઘસારાને કારણે નામશેષ થઈ જવાથી…
વધુ વાંચો >શિપિંગ કૉન્ફરન્સ
શિપિંગ કૉન્ફરન્સ : એકસરખા જ સામુદ્રિક માર્ગ ઉપર વારંવાર આવ-જા કરતાં લાઇનર જહાજોના માલિકોના સમૂહની યાત્રીઓનું ભાડું અને માલ-પરિવહનનું નૂર નક્કી કરવા માટે અવારનવાર મળતી પરિષદ. દરિયાઈ માર્ગવ્યવહારમાં નિશ્ચિત સમયે નૂરના નિશ્ચિત દરે અને નિશ્ચિત માર્ગે માલ વહન કરતાં જહાજો લાઇનર તરીકે ઓળખાય છે. માલ વહન કરવામાં સમય, નૂરના દર…
વધુ વાંચો >શિબા, કોકન
શિબા, કોકન [જ. 1738, એડો (ટોકિયો), જાપાન; અ. 1818, એડો (ટોકિયો), જાપાન] : એડો યુગનો પશ્ચિમી સંસ્કૃતિથી પ્રભાવિત જાપાની ચિત્રકાર. મૂળ નામ ઍન્ડો કિચિજીરો. અન્ય નામો – શિબા શુન, કાત્સુસાબુરો, કુન્ગાકુ. પહેલાં ચીની ચિત્રપદ્ધતિઓથી પ્રભાવિત કાનો શૈલીના એક ચિત્રકાર પાસે પ્રારંભિક તાલીમ લીધી. ત્યારબાદ લોકપ્રિય કાષ્ઠછાપકલા ઉકિયો-ઈના એક શ્રેષ્ઠ ચિત્રકાર…
વધુ વાંચો >શિબિ
શિબિ : વેદોના સમયની એક જાતિ અને તે નામનું પ્રાચીન ગણરાજ્ય. ઘણુંખરું ઋગ્વેદના શિવ જાતિના લોકો, તે જ શિબિ હતા. તેમનું પાટનગર શિબિપુર પંજાબના ઝંગ (Jhang) જિલ્લામાં આધુનિક શોરકોટ હતું. શિબિઓ ઉશિનર લોકો સાથે ઘણો સંબંધ ધરાવતા હતા. ‘ઐતરેય બ્રાહ્મણ’માં શિબિઓના રાજા અમૃતતાપણનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. શિવપુરને શિબિપુર તરીકે…
વધુ વાંચો >શિબ્લી, નુમાની
શિબ્લી, નુમાની (જ. 1857, બિન્દોલ, જિ. આઝમગઢ, ઉત્તરપ્રદેશ; અ. 1914, અલીગઢ) : ઉર્દૂ અને ફારસીના પ્રખર વિદ્વાન લેખક અને કવિ. તેમનું મૂળ નામ મોહંમદ હબીબુલ્લાહ શિબ્લી હતું. ‘નુમાની’ તખલ્લુસ રાખવાને કારણે તેઓ શિબ્લી નુમાની તરીકે ઓળખાયા. તેમના પિતા જાણીતા વકીલ હતા. શિબ્લીએ મૌલવી શકરુલ્લાહ પાસે પ્રાથમિક શિક્ષણ મેળવ્યા બાદ આઝમગઢમાં…
વધુ વાંચો >