૧૬.૧૦
મુલર કાર્લ ઍલેક્સથી મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી શ્રી
મુહિ અલ-દીન અબ્દુલકાદિર ઐદ્રુસ
મુહિ અલ-દીન અબ્દુલકાદિર ઐદ્રુસ (16મી-17મી સદી) : અલ્-નૂર અલ્-સફિર અન-અખબાર અલ-કરન અલ્-આશીરનો લેખક. તે અમદાવાદમાં સોળમી અને સત્તરમી સદીનાં શરૂઆતનાં વરસોમાં થઈ ગયો. તેણે ઉપર્યુક્ત ગ્રંથમાં સાદી, રસપ્રદ અને સમજી શકાય એવી શૈલીમાં હિજરી સનની દસમી સદીના બનાવોની સાલવારી તેમજ સમકાલીન સંતો તથા ઉલેમાઓની વિગતો આપી છે, જે તત્કાલીન સમાજજીવન…
વધુ વાંચો >મુહૂર્તશાસ્ત્ર
મુહૂર્તશાસ્ત્ર : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રની એક શાખા. જ્યોતિષ-શાસ્ત્રના સંહિતાગ્રંથોમાં મુહૂર્તના શાસ્ત્રને એક અંગ તરીકે ગણવામાં આવ્યું છે. છેક વૈદિક યુગથી મુહૂર્તશાસ્ત્ર પ્રચલિત છે. વેદમાં કહેલા યજ્ઞો ક્યારે એટલે કયા દિવસે અને દિવસના કયા સમયે શરૂ કરવા એ વિશે જે વિચાર કરવામાં આવ્યો તેમાંથી જ્યોતિષશાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ થઈ છે અને તેથી જ જ્યોતિષશાસ્ત્રને…
વધુ વાંચો >મુંક, એડ્વર્ડ
મુંક, એડ્વર્ડ (Munch, Edward) (જ. 12 ડિસેમ્બર 1863, લૉટન, નૉર્વે; અ. 23 જાન્યુઆરી 1944, એકેલી, ન્યૂ ઑસ્લો) : નૉર્વેના ચિત્રકાર. ઑસ્લોમાં અભ્યાસ. પ્રારંભિક ચિત્રકામ પર તેમના મિત્ર ક્રિશ્ચિયન ક્રૉગની અસર પડી હતી. તેમાં સામાજિક વાસ્તવિકતાનું પ્રતિબિંબ હતું. પૅરિસ અને બર્લિનનાં સામયિકોમાં તેમની મુદ્રણક્ષમ કલા (graphics) વધુ જાણીતી થયેલી. જર્મન અભિવ્યક્તિવાદની…
વધુ વાંચો >મુંગેર (મોંઘીર)
મુંગેર (મોંઘીર) : બિહાર રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો. જૂનું નામ મોંઘીર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 10´ ઉ. અ. અને 86° 10´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1419 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે બેગુસરાઈ અને ખગારિયા જિલ્લા, ઈશાનમાં ખગારિયા જિલ્લો, પૂર્વમાં ભાગલપુર અને બાંકા જિલ્લા, દક્ષિણે બાંકા અને…
વધુ વાંચો >મુંજ (રાજ્યકાળ 974–995)
મુંજ (રાજ્યકાળ 974–995) : માળવાના પરમાર વંશનો સૌથી શક્તિશાળી શાસક, શ્રેષ્ઠ સેનાપતિ અને વિદ્વાનોનો આશ્રયદાતા. તેણે કલચુરિના ચેદિ રાજા યુવરાજ બીજાને તથા મેવાડના ગોહિલોને હરાવી તેમનાં પાટનગરોમાં લૂંટ ચલાવી. માળવાના વાયવ્ય ખૂણે સ્થિત હૂણમંડળ પર રાજ્ય કરતા હૂણોને હરાવ્યા. તેણે નડૂલ(જોધપુર રાજ્યમાં)ના ચાહમાનો ઉપર ચડાઈ કરી તેમના આબુ પર્વત તથા…
વધુ વાંચો >મુંજાલભટ્ટ
મુંજાલભટ્ટ (ઈ. સ. 932) : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રના લેખક. તેમનું બીજું નામ મંજુલ હતું. તેમણે ‘લઘુમાનસ’ નામનો ગ્રંથ લખ્યો છે, જે ‘બૃહન્માનસ’ નામના જ્યોતિષશાસ્ત્રના ગ્રંથનો સંક્ષેપ છે. પોતાના ‘લઘુમાનસ’ નામના ગ્રંથમાં તેમણે ઈ. સ. 932ના અયનાંશ 6-50 ગણાવ્યા છે, જ્યારે વાર્ષિક એક કલાને અયનગતિ તરીકે સ્વીકારી છે. આથી એ રીતે ગણતરી…
વધુ વાંચો >મુંજે, બાળકૃષ્ણ શિવરામ
મુંજે, બાળકૃષ્ણ શિવરામ (જ. 12 ડિસેમ્બર 1872, બિલાસપુર, મધ્યપ્રદેશ; અ. 3 માર્ચ 1948, નાગપુર) : ભારતની સ્વાતંત્ર્ય-ચળવળના એક અગ્રણી નેતા. હિંદુ મહાસભાના અધ્યક્ષ તથા ભોંસલે મિલિટરી સ્કૂલના સ્થાપક. પિતા મહેસૂલ ખાતામાં નોકરી કરતા. પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ બિલાસપુર ખાતે. નાગપુરની હિસ્લાપ કૉલેજમાંથી ઇન્ટરની પરીક્ષા પાસ કર્યા પછી 1898માં મુંબઈની ગ્રાન્ટ…
વધુ વાંચો >મુંડકોપનિષદ
મુંડકોપનિષદ : જુઓ ઉપનિષદ.
વધુ વાંચો >મુંડન
મુંડન : હિંદુ ધર્મનો એક વિધિ કે જેમાં મનુષ્યના મસ્તકના વાળને દૂર કરવામાં આવે છે. ધર્મશાસ્ત્રની માન્યતા એવી છે કે મનુષ્યે કરેલાં પાપો મસ્તકના વાળને આશ્રયે રહે છે; આથી જ્યારે વાળને કાઢી નાખવામાં આવે ત્યારે પાપને રહેવાની જગ્યા જ રહેતી નથી અને પરિણામે મનુષ્યનાં પાપ દૂર થઈ જાય છે. બાળક…
વધુ વાંચો >મુંદસરી, જૉસેફ
મુંદસરી, જૉસેફ (જ. 1904, કંડાસ્સાન્કાદેવુ, ત્રિચુર, કેરળ; અ. 1977) : મલયાળમ ભાષાના સાહિત્યિક વિવેચક, નવલકથાકાર, કેળવણીકાર અને રાજકારણી. સ્થાનિક હાઈસ્કૂલમાં માધ્યમિક શિક્ષણ. ઉચ્ચ શિક્ષણ ત્રિચુરની સેંટ ટૉમસ કૉલેજ તથા તિરુચિરાપલ્લીની સેંટ જૉસેફ કૉલેજમાં મેળવી, પદાર્થવિજ્ઞાનમાં બી.એ. થયા. પછી સંસ્કૃત તથા મલયાળમ વિષય સાથે એમ.એ. થયા. ડેમૉન્સ્ટ્રેટર તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ, 1928–1952…
વધુ વાંચો >મુલર, કાર્લ ઍલેક્સ
મુલર, કાર્લ ઍલેક્સ (જ. 20 એપ્રિલ 1927, બૅસ્લે, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : સિરૅમિક દ્રવ્યમાં અતિવાહકતા(superconductivity)ની શોધ બદલ 1987ના વર્ષનો ભૌતિકશાસ્ત્રના વિષયનો જે. જી. બેડ્નૉર્ઝની ભાગીદારીમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર સ્વિસ ભૌતિકવિજ્ઞાની. ઝૂરિકના ફેડરલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજી(FTH)માં અભ્યાસ કરી 1958માં સ્નાતક થયા. ત્યારબાદ તે ઝૂરિક યુનિવર્સિટીમાં વ્યાખ્યાતા બન્યા. તે પછી 1963થી તેઓ આઇ.બી.એમ. ઝૂરિક…
વધુ વાંચો >મુલર, પૉલ હર્માન
મુલર, પૉલ હર્માન (જ. 12 જાન્યુઆરી 1899, ઑલ્ટેન, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 12 ઑક્ટોબર 1965, બાઝેલ) : તબીબી અને દેહધાર્મિક વિદ્યાના 1948ના નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતા. તેમને સંધિપાદ (arthopod) જંતુઓ સામે ડી.ડી.ટી એક અસરકારક સંસર્ગજન્ય વિષ છે એવું શોધી કાઢવા માટે આ સન્માન અપાયું હતું. તેઓ સ્વિસ રસાયણવિદ હતા અને બાઝેલ (Basel) ખાતે ભણ્યા…
વધુ વાંચો >મુલર, હર્માન જોસેફ
મુલર, હર્માન જોસેફ (Muller, Hermann Joseph) (જ. 2 ડિસેમ્બર 1890, ન્યૂયૉર્ક શહેર, યુ.એસ.; અ. 5 એપ્રિલ 1967, બ્લૂમિંગ્ટન, ઇન્ડિયાના, યુ.એસ.) : સન 1946ના તબીબી અને દેહધાર્મિક વિદ્યાના નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતા. તેમણે એક્સ-રેના વિકિરણ વડે જનીનો(genes)માં વિકૃતિ (mutation) આવે છે તેની શોધ કરી હતી. આ ઉપરાંત પણ તેમણે અન્ય અનેક સફળતાઓ મેળવેલી…
વધુ વાંચો >મુલરોની, બ્રાયન
મુલરોની, બ્રાયન (જ. 20 માર્ચ 1939, બાય-કોમેયુ, ક્વિબેક) : કૅનેડાના રાજનીતિજ્ઞ. તેમણે ક્વિબેકની લૉ કૉલેજમાં કાયદાનો અભ્યાસ કર્યો અને કાયદાના ક્ષેત્રે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. ત્યારબાદ ઉચ્ચ કક્ષાના વહીવટી અધિકારી તરીકે પોતાની કારકિર્દીનો વિકાસ કર્યો ત્યાં સુધી રાજકીય જીવનમાં પ્રવેશવાનો તેમનો ઇરાદો નહોતો. 1983માં કૅનેડાની પ્રોગ્રેસિવ કન્ઝરવેટિવ પાર્ટીમાં જોડાયા અને સક્રિય…
વધુ વાંચો >મુલાકાત
મુલાકાત : સામાજિક વિજ્ઞાનોના સંશોધન દરમિયાન માહિતી એકત્ર કરવાની એક પ્રયુક્તિ અથવા સાધન. દેશવ્યાપી સંશોધન કરવાનું હોય કે અંતરિયાળ પ્રદેશોમાં જઈને માહિતી મેળવવાની હોય, મુલાકાત સમષ્ટિ સર્વેક્ષણ (census survey) અને નિદર્શ સર્વેક્ષણ (sample survey) માટે અત્યંત ઉપયોગી છે. મુલાકાત અનુસૂચિ અને મુલાકાત માર્ગદર્શિકા એવા પ્રકારો ધરાવતી આ પ્રક્રિયા ઔપચારિક કે…
વધુ વાંચો >મુલાર્ડ રેડિયો-એસ્ટ્રૉનોમી ઑબ્ઝર્વેટરી (MRAO), ઇંગ્લૅન્ડ
મુલાર્ડ રેડિયો-એસ્ટ્રૉનોમી ઑબ્ઝર્વેટરી (MRAO), ઇંગ્લૅન્ડ : કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી સંચાલિત રેડિયો-ખગોળ વેધશાળા. ઇંગ્લૅન્ડમાં કેમ્બ્રિજથી નૈર્ઋત્યે 8 કિમી.ના અંતરે લૉર્ડ્ઝ બ્રિજ ખાતે તે આવેલી છે. 1957માં તે કામ કરતી થઈ. તેની સ્થાપના બ્રિટનના રેડિયો-ખગોળશાસ્ત્રી સર માર્ટિન રાઇલ(1918–1984)ના પ્રયત્નોથી થઈ હતી. તેના પ્રથમ નિયામક તરીકે તેમણે 1957થી 1982 સુધી કામગીરી સંભાળી. બીજા વિશ્વયુદ્ધ…
વધુ વાંચો >મુલાસ (molasse)
મુલાસ (molasse) : સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના પર્વતપ્રદેશોના તળેટી ભાગમાં જમાવટ પામેલી નૂતન વયની નિક્ષેપજમાવટ. આલ્પાઇન ગિરિનિર્માણના અંતિમ તબક્કા બાદ, તૃતીય જીવયુગના માયોસીન-પ્લાયોસીન કાળમાં તૈયાર થયેલા, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના પર્વતપ્રદેશોના નીચાણવાળા ભાગોમાં જોવા મળતા માર્લ-કૉંગ્લૉમરેટ સહિત મૃદુ લીલા રંગના રેતીખડક જેવા ઘસારાજન્ય નિક્ષેપ માટે સર્વપ્રથમ પ્રયોજાયેલું સ્વિસ નામ ‘મુલાસ’ છે. આમ મુલાસ એ ચોક્કસ સમયદર્શક…
વધુ વાંચો >મુલિકન, રૉબર્ટ સૅન્ડરસન
મુલિકન, રૉબર્ટ સૅન્ડરસન (જ. 7 જૂન 1896, ન્યૂબરીપૉર્ટ, મૅસેચૂસેટ્સ, યુ. એસ.; અ. 31 ઑક્ટોબર 1986, અર્લિન્ગટન) : અણુકક્ષકવાદના પ્રણેતા અને આણ્વિક સ્પેક્ટ્રમવિજ્ઞાનના અન્વેષક, નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતા રસાયણવિદ અને ભૌતિકવિજ્ઞાની. કાર્બનિક રસાયણજ્ઞ પિતાના આ પુત્રે મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજી, કેમ્બ્રિજ(યુ.એસ.)માંથી 1917માં સ્નાતક થઈ ઝેરી વાયુઓનો અભ્યાસ શરૂ કરેલો. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન તેમણે…
વધુ વાંચો >મુલિયન-સંરચના
મુલિયન-સંરચના (mullion structure) : (1) સ્તરભંગ-સપાટીમાં ખડકોની સરકવાની દિશાને સમાંતર લાંબા, પહોળા સળ બનાવતી રચના. (2) સળિયા જેવી સંરચના. (3) વિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી સમાંતર સ્તંભોની શ્રેણી, જેમનો વ્યાસ અનેક સેમી. હોય, લંબાઈ કેટલાક મીટરની હોય તથા દરેક સ્તંભ ગેડવાળા વિકૃત ખડકોથી બનેલો હોય. ર્દઢ સ્તરોમાં દાબની અસર હેઠળ વિકસતી…
વધુ વાંચો >મુલિસ, કૅરી બી.
મુલિસ, કૅરી બી. (Mullis, Kary B.) (જ. 28 ડિસેમ્બર 1944, લિનૉર્ટ, ઉત્તર કૅરોલાઇના, યુ.એસ.) : અમેરિકન જૈવરસાયણવિદ અને 1993ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર વિષયના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. જ્યૉર્જિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજીમાં રસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યા બાદ તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજી(Caltech)માં જૈવરસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો. 1972માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટી, બર્કલીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી.…
વધુ વાંચો >