૧૩.૧૬
બાવળાથી બાળલકવો
બાવળા
બાવળા : અમદાવાદ જિલ્લાના ધોળકા તાલુકામાં આવેલું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 22° 49´ 30´´ ઉ. અ. અને 72° 22´ પૂ. રે. અમદાવાદથી તે 32 કિમી. દૂર નૈર્ઋત્ય દિશામાં ઉતાવળી નદીના કાંઠે વસેલું છે. બાવળા અમદાવાદ–ભાવનગર મીટરગેજ પરનું રેલમથક છે અને અમદાવાદ–ભાવનગર રાજ્ય ધોરીમાર્ગ દ્વારા ધંધૂકા, બરવાળા, વલભીપુર અને ભાવનગર સાથે…
વધુ વાંચો >બાવા, બળવંતસિંહ
બાવા, બળવંતસિંહ (જ. 1915) : પંજાબી લેખક. એમનું મૂળ નામ મંગલસેન. એમણે તખલ્લુસ બળવંતસિંહ રાખ્યું. એમણે પરંપરાગત મહાજની લિપિનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો અને મુનીમનું કામ શીખી લીધું. એમણે રીતસરનું શાળાનું શિક્ષણ લીધું નહોતું; પણ એમના પિતાએ એમને હિન્દી, ઉર્દૂ અને ફારસી શીખવ્યું. એમણે આજીવિકા માટે જાતજાતનાં કામો કર્યાં. એમણે ઉર્દૂમાં…
વધુ વાંચો >બાવા, મનજિત
બાવા, મનજિત (જ. 1941, પંજાબ) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. દિલ્હી-નિવાસી શીખ પિતા બાંધકામના કોન્ટ્રૅક્ટરનો ધંધો કરતા હતા. 5 બાળકોમાં તેઓ સૌથી નાના હતા. બાળપણ અને વિદ્યાર્થીકાળ દિલ્હીમાં વીત્યાં. તેઓ આઠમા ધોરણમાં આવ્યા ત્યારથી જ સુંદર ચિત્રો દોરી શકતા. પિતા અને મોટા ભાઈઓએ શરૂઆતથી જ કળા માટે તેમને પ્રોત્સાહક વાતાવરણ પૂરું…
વધુ વાંચો >બાવાં
બાવાં : બાજરીમાં સ્કેરોસપોરા ગ્રામિનિકોલા નામની ફૂગથી થતો રોગ. આ રોગ કુતુલ, પીલીઓ, ખોડિયો, જોગીડો, ડાકણની સાવરણી અને બાવાં જેવાં જુદાં જુદાં નામે ઓળખાય છે. આ રોગ બાજરી ઉગાડતા દરેક પ્રદેશમાં, અને ખાસ કરીને ગુજરાતમાં સંકર જાતોમાં વધુ જોવા મળે છે. તે દર વર્ષે ખૂબ જ (6 %થી 60 %)…
વધુ વાંચો >બાષ્પજન્ય નિક્ષેપો
બાષ્પજન્ય નિક્ષેપો (evaporation deposits) : બાષ્પીભવનની ક્રિયા દ્વારા ઉદભવતા નિક્ષેપો. બાષ્પીભવન એ એવી સરળ અને જાણીતી નૈસર્ગિક પ્રક્રિયા છે કે જેનાથી ઘરવપરાશનું મીઠું અને ઔદ્યોગિક જરૂરિયાત માટેના ક્ષારોનો પુરવઠો મળી રહે છે. બાષ્પીભવનની ક્રિયા ક્ષારનિક્ષેપોની રચના થવા માટેની ઘણી જ અગત્યની કુદરતી પ્રક્રિયા ગણાય છે. વિવિધ ક્ષારો નીચે મુજબના જુદા…
વધુ વાંચો >બાષ્પશીલ તેલયુક્ત ઔષધો
બાષ્પશીલ તેલયુક્ત ઔષધો છોડ અથવા વૃક્ષના વિવિધ ભાગોમાંથી મેળવાતાં સુગંધિત ઉડ્ડયનશીલ તેલ ધરાવતાં ઔષધો. આવાં ઉડ્ડયનશીલ યા બાષ્પશીલ તેલનું નામ જે તે છોડ યા વૃક્ષના નામ મુજબ જ રાખવામાં આવે છે. આવું તેલ અર્ક પણ કહેવાય છે, કારણ કે તે વનસ્પતિના વિવિધ ભાગોમાંથી ભૌતિક રીતો દ્વારા અર્ક રૂપે મેળવાય છે.…
વધુ વાંચો >બાષ્પાયનો
બાષ્પાયનો : જુઓ બાષ્પજન્ય નિક્ષેપો
વધુ વાંચો >બાષ્પિત્ર (boiler)
બાષ્પિત્ર (boiler) : બૉઇલર અથવા વરાળ-જનિત્ર (steam-generator), જે પ્રવાહીનું વરાળમાં રૂપાંતર કરે છે. સામાન્ય રીતે વરાળ-પાવર-પ્લાન્ટમાં વપરાતાં બૉઇલરમાં એક ભઠ્ઠી હોય છે, જેમાં બળતણ (fuel) બાળવામાં આવે છે. બાષ્પિત્રની સપાટીઓ, બળતણ વાયુમાંથી ઉષ્માનું પારેષણ પાણીને કરે છે. બાષ્પપાત્રમાં વરાળ એકત્રિત થાય છે. બૉઇલરમાં વપરાતાં બળતણ, જીવાવશેષ (fossil) અથવા બિનઉપયોગી બળતણ…
વધુ વાંચો >બાષ્પીભવન
બાષ્પીભવન (evaporation) : પદાર્થની પ્રવાહી સ્થિતિમાંથી બાષ્પસ્થિતિમાં રૂપાંતર થવાની ઘટના. પદાર્થ સંઘનિત સ્થિતિમાં હોય ત્યારે તેના અણુઓ વચ્ચે પ્રબળ આકર્ષણ અને અપાકર્ષણબળ લાગતાં હોય છે અને આ વિરુદ્ધ પ્રકારનાં બળો વચ્ચે સંતુલન સ્થપાયેલું હોય છે. પદાર્થમાં રહેલા આ અણુઓ આકર્ષણબળને લીધે સ્થિતિઊર્જા (potential-energy) અને તાપમાનને કારણે ગતિઊર્જા (kinetic energy) પણ…
વધુ વાંચો >બાસી-તેરે
બાસી-તેરે : ઍટલાન્ટિક મહાસાગરમાં આવેલા કૅરિબિયન ટાપુઓ પૈકીના ગ્વાડેલુપ ટાપુનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 16° 05´ ઉ. અ. અને 61° 30´ પ. રે. ઉપલબ્ધ ઐતિહાસિક માહિતી અનુસાર, આ નગર 1643ની તવારીખ ધરાવે છે. ટાપુના પશ્ચિમ કાંઠા પર આવેલા નૈર્ઋત્ય તરફના છેડાથી આશરે 6 કિમી. અંતરે સમુદ્રકિનારા અને 1484 મીટર ઊંચા…
વધુ વાંચો >બાસ્કરવિલ, જૉન
બાસ્કરવિલ, જૉન (જ. 1706, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1775) : વિખ્યાત આંગ્લ મુદ્રક. તેમણે સૌપ્રથમ બર્મિંગહામમાં રાઇટિંગ માસ્ટર તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. 1740માં તેમણે વાર્નિશકામનો વ્યવસાય સફળતાપૂર્વક અપનાવ્યો અને ધીકતી કમાણી કરી. આશરે 1750થી તેમણે અક્ષરોના કોતરણીકામ (letter-founding) વિશે પ્રયોગો કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. તેના પરિણામે તેમણે એક નવી જ જાતના ટાઇપનું નિર્માણ…
વધુ વાંચો >બાસ્કેટ બૉલ
બાસ્કેટ બૉલ : એક વિદેશી રમત. આ રમતની શોધ અમેરિકાના મૅસેચૂસેટ્સ રાજ્યની સ્પ્રિંગફિલ્ડ શારીરિક શિક્ષણ તાલીમ કૉલેજના અધ્યાપક ડૉ. જેમ્સ નેયસ્મિથે ઈ.સ. 1891માં કરી હતી. ઓગણીસમી સદીના છેલ્લા દાયકાના મધ્ય ભાગમાં યુવાન વર્ગને ફાજલ સમયનો સદુપયોગ કરવા માટે ઇન્ડોર અને આઉટડોર રમી શકાય તેવી રમતની જરૂરિયાત હોવાથી ડૉ. નેયસ્મિથે આ…
વધુ વાંચો >બાહુબલિ
બાહુબલિ : જુઓ ગોમટેશ્વર
વધુ વાંચો >બાહ્ય ગ્રહો
બાહ્ય ગ્રહો : સૌરમંડળની બહારના ગ્રહો. રાત્રિના આકાશમાં જે તારાઓ ટમટમતા દેખાય છે તે બધા મહદંશે તો આપણા સૂર્યના પ્રકારના જ વિરાટ વાયુપિંડો છે અને તેમના વિરાટ દળ(સૂર્યનું દળ = 2 × 1030 કિગ્રા.)ને કારણે તેમના કેન્દ્રમાં ઉદભવતા પ્રચંડ દબાણ અને કરોડ ડિગ્રી સેલ્સિયસ કરતાં પણ ઊંચા તાપમાનને કારણે તેમના કેન્દ્રભાગમાં…
વધુ વાંચો >બાહ્ય તારાવિશ્વો
બાહ્ય તારાવિશ્વો પૃથ્વીથી અતિ દૂર આવેલ આકાશગંગા (milky way) જેવાં અન્ય તારાવિશ્વો. ઉનાળાની મધ્યરાત્રિએ અંધારા આકાશનું અવલોકન કરતાં દક્ષિણે આવેલ વૃશ્ચિકના તારાઓથી ઉત્તર તરફના શ્રવણ અને અભિજિત તારાઓની વચ્ચેના વિસ્તારમાં ફેલાયેલો શ્વેતરંગનો વાદળ જેવો જણાતો પટ્ટો. તે ‘આકાશગંગા’ નામે ઓળખાય છે. શિયાળાની રાત્રે આ જ આકાશગંગાના પટ્ટાનો બીજો ભાગ દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >બાહ્ય પદાર્થ (foreign body)
બાહ્ય પદાર્થ (foreign body) : શરીરના કોઈ ભાગમાં પ્રવેશીને તકલીફ કરતો બાહ્ય પદાર્થ. તે શરીરના કોઈ પણ છિદ્રદ્વારમાંથી પ્રવેશે છે; જેમ કે, આંખ, નાક, કાન, મોં, ગુદા, મૂત્રમાર્ગ, યોનિમાર્ગ વગેરે. મોં દ્વારા તે સ્વરપેટી, શ્વાસનળી, અન્નનળીમાં જાય છે. આ ઉપરાંત ક્યારેક બંદૂકમાંથી આવતી ગોળી પણ શરીરમાં એક બાહ્ય પદાર્થ રૂપે…
વધુ વાંચો >બાહ્યપરોપજીવજન્યરોગ
બાહ્યપરોપજીવજન્યરોગ : જુઓ દાણાના ફૂગજન્ય રોગો
વધુ વાંચો >બાહ્યવલ્ક
બાહ્યવલ્ક (periderm) : જલજ વનસ્પતિઓ સિવાયની તમામ વાહક-પેશીધારી વનસ્પતિઓમાં જોવા મળતી દ્વિતીયક સંરક્ષણાત્મક પેશી. તેનું નિર્માણ દ્વિતીયક વર્ધનશીલ પેશી દ્વારા થાય છે. પ્રાથમિક વૃદ્ધિ દરમિયાન અધિસ્તર અંદર આવેલા ભાગોનું રક્ષણ કરે છે. તે પ્રકાંડ અને મૂળના અંદરના ભાગમાં આવેલા પાણીનું બાષ્પોત્સર્જન થતું અટકાવે છે. દ્વિતીય વૃદ્ધિ દરમિયાન વનસ્પતિના અક્ષની જાડાઈ…
વધુ વાંચો >બાહલિક (રાજા)
બાહલિક (રાજા) : કુરુવંશનો એક પ્રતાપી રાજા. તે બાહલિક દેશના રાજા પ્રતીપ અને રાણી સુનંદાનો પુત્ર અને ઉત્તરાધિકારી હતો. જરાસંધનો મિત્ર હોઈને તે મથુરા પરના આક્રમણ વખતે જરાસંધની સહાયતામાં રહ્યો હતો. જરાસંધે તેને દક્ષિણ પ્રવેશદ્વાર અને ગોમાંતકથી દક્ષિણના પ્રદેશનો અધિપતિ બનાવ્યો હતો. તેની બહેનો રોહિણી અને પૌરવીનાં લગ્ન યાદવનેતા વસુદેવ…
વધુ વાંચો >બાળકનો પોષાક
બાળકનો પોશાક : જુઓ પોશાક
વધુ વાંચો >