૧૨.૨૩
ફિગાની શીરાઝીથી ફિલાઇટ
ફિગાની શીરાઝી
ફિગાની શીરાઝી (જ. પંદરમી સદી; અ. 1519, મશહદ) : પંદરમા સૈકામાં થઈ ગયેલા ફારસીના નવી શૈલીના પ્રવર્તક કવિ. તેઓ ઈરાન ઉપરાંત ભારતમાં પણ લોકપ્રિય બન્યા હતા. તેમનું વતન શીરાઝ હતું. તેમણે કવિ તરીકેની કારકિર્દીની શરૂઆત આજના અફઘાનિસ્તાનના શહેર અને તૈમૂરી વંશના શાસકોના પાટનગર હિરાતમાં કરી હતી. તે સમયે ઈરાનમાં રૂઢિચુસ્ત…
વધુ વાંચો >ફિજી
ફિજી નૈર્ઋત્ય પૅસિફિક મહાસાગરમાં આવેલો પ્રજાસત્તાક ટાપુસમૂહ. ભૌગોલિક સ્થાન : આ ટાપુસમૂહ 18° 0´ દ. અ. અને 178° 0´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલો છે. તે ન્યૂઝીલૅન્ડના ઑકલૅન્ડથી ઉત્તરમાં આશરે 1,800 કિમી. અંતરે તથા ઑસ્ટ્રેલિયાના સિડનીથી ઈશાનમાં આશરે 2,700 કિમી. અંતરે આવેલો છે. ફિજીનો રાષ્ટ્રસમૂહ વાસ્તવમાં તો કુલ 806 જેટલા ટાપુઓથી…
વધુ વાંચો >ફિઝિકલ રિસર્ચ લૅબોરેટરી (Physical Research Laboratory – PRL)
ફિઝિકલ રિસર્ચ લૅબોરેટરી (Physical Research Laboratory – PRL) : ભૌતિકવિજ્ઞાનની વિવિધ વિદ્યાશાખાઓના સીમાક્ષેત્રે સૈદ્ધાંતિક અને પ્રાયોગિક સંશોધનની અદ્યતન સુવિધાઓ પૂરી પાડતી અમદાવાદ-સ્થિત આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધન પ્રયોગશાળા. ખગોળવિજ્ઞાન (astronomy), ખગોળભૌતિકી (astrophysics), અવકાશવિજ્ઞાન (space science), વાતાવરણ-ભૌતિકવિજ્ઞાન (atmospheric physics), ભૂ-ભૌતિકવિજ્ઞાન (geophysics), પ્લાઝ્મા (plasma), પરમાણુ (atom), અણુ (molecule) અને કણ-ભૌતિકવિજ્ઞાન, ન્યૂક્લિયર ભૌતિકવિજ્ઞાન (nuclear physics), લેસર…
વધુ વાંચો >ફિટ્ચ વૅલ લૉગ્સડન
ફિટ્ચ, વૅલ લૉગ્સડન (Fitch, Val Logsdon) (જ. 10 માર્ચ 1923, મેરીમૅન, નેબ્રાસ્કા, યુ.એસ.એ.; અ. 5 ફેબ્રુઆરી 2015, પ્રિન્સટન, યુ.એસ.એ.) : તટસ્થ K-મેસોનના ક્ષયમાં થતા મૂળભૂત સમમિતિ સિદ્ધાંતોના ઉલ્લંઘનો – આ શોધ માટે 1980નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. પુરસ્કારનો અર્ધભાગ તેમને પ્રાપ્ત થયો હતો. બીજો અર્ધભાગ તેમના સહકાર્યકર્તા જેમ્સ ક્રોનિનને…
વધુ વાંચો >ફિટ્સજેરલ્ડ, જ્યૉર્જ ફ્રાન્સિસ
ફિટ્સજેરલ્ડ, જ્યૉર્જ ફ્રાન્સિસ (જ. 3 ઑગસ્ટ 1851, ડબ્લિન; અ. 22 ફેબ્રુઆરી 1901, ડબ્લિન) : રેડિયો-તરંગોની ઉત્પત્તિની રીત સૂચવનાર પ્રથમ ભૌતિકશાસ્ત્રી. આ તરંગો બિનતારી સંદેશાવ્યવહાર(wireless telegraphy)ના પાયામાં રહેલી એક ભૌતિક ઘટના છે. તેમણે એક સિદ્ધાંત પણ વિકસાવ્યો, જે ‘લૉરેન્ટ્ઝ ફિટ્સજેરલ્ડ સંકુચન સિદ્ધાંત’ તરીકે હાલ ઓળખાય છે. તેનો ઉપયોગ આઇન્સ્ટાઇને તેમના વિશિષ્ટ…
વધુ વાંચો >ફિટ્સજેરલ્ડ, ફ્રાન્સિસ સ્કૉટ
ફિટ્સજેરલ્ડ, ફ્રાન્સિસ સ્કૉટ (જ. 1896, સેન્ટ પૉલ, મિનિસોટા; અમેરિકા; અ. 1940) : અમેરિકન નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નાટકકાર, નિબંધકાર. પ્રારંભમાં સેન્ટ પૉલ અકાદમીમાં, ત્યારબાદ ન્યૂજર્સીની ન્યૂમન હાઈસ્કૂલમાં અને પછી ન્યૂજર્સીની પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ. આ દરમિયાન એડમન્ડ વિલ્સન જેવાનો પરિચય. આ દરમિયાન રંગભૂમિ અને સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિમાં અગ્રણી ભૂમિકા, પણ પછી શૈક્ષણિક મુશ્કેલીઓને કારણે…
વધુ વાંચો >ફિડિયાસ
ફિડિયાસ (ઈ. પૂ.ની પાંચમી સદી) : ગ્રીસનો પ્રશિષ્ટયુગનો શિલ્પી. પ્રાચીન લેખકોનાં લખાણો ફિડિયાસને નષ્ટ થઈ ચૂકેલાં 3 વિરાટકાય શિલ્પોના સર્જનનું શ્રેય આપે છે : (1) પાર્થેનન મંદિર માટે હાથીદાંત અને સોનામાંથી સર્જેલી દેવી ઍથેનાનું શિલ્પ; (2) ઑલિમ્પિયા ખાતેનું હાથીદાંત અને સોનામાંથી સર્જેલું ઝિયસ દેવનું શિલ્પ; (3) ઍક્રોપૉલિસની ટેકરી પર પ્રૉપિલિયા…
વધુ વાંચો >ફિદા, અબુલ
ફિદા, અબુલ (અબુલ ફિદા ઇમામુદ્દીન) (જ. 1273; અ. 1331) : મધ્યયુગના વિખ્યાત ભૂગોળશાસ્ત્રી તથા ઇતિહાસકાર. તેમણે પોતાની કારકિર્દીની શરૂઆતમાં મમ્લૂક (ગુલામ) વંશના સુલતાનોના એક દરબારી તરીકે કામ કર્યું હતું. મધ્યપૂર્વના પ્રખ્યાત સુલતાન સલાહુદ્દીન અય્યૂબીના વંશજ અબુલ ફિદા 1331માં હમાતના સ્વતંત્ર રાજવી પણ બન્યા હતા. તેઓ પોતે વિદ્વાન હતા અને કવિઓ…
વધુ વાંચો >ફિદાહુસેન
ફિદાહુસેન (જ. 18 માર્ચ 1899, મુરાદાબાદ, ઉત્તર પ્રદેશ) : નરસિંહની ભૂમિકા ભજવીને જાણીતા બનેલા પારસી-હિન્દી રંગભૂમિના નટ, ગાયક, ફિલ્મ અભિનેતા અને દિગ્દર્શક. 18 વર્ષની યુવાન વયે કુટુંબની અનિચ્છા છતાં, મુરાદાબાદની રૉયલ ડ્રામૅટિક ક્લબમાં જોડાયા. 1918માં મુંબઈની ‘ન્યૂ આલ્ફ્રેડ નાટક કંપની’માં એના નિર્દેશક પંડિત રાધેશ્યામની દેખરેખ હેઠળ તેમને અભિનયની બહોળી તકો…
વધુ વાંચો >ફિદાહુસેનખાં
ફિદાહુસેનખાં (જ. 1883, રામપુર; અ. 1948, બદાયૂં) : ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના જાણીતા ગાયક. સંગીતની પ્રારંભિક તાલીમ પિતા હૈદરખાં પાસેથી અને ત્યારબાદ ઉચ્ચ શિક્ષણ ઇનાયતહુસેનખાં તથા મુહમ્મદહુસેનખાં જેવા અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી પ્રાપ્ત કર્યું. તેમનો મૂળ અવાજ કંઠ્યસંગીત માટે અનુકૂળ ન હોવાથી શરૂઆતમાં કોઈ પણ સંગીતકાર તેમને કંઠ્યસંગીત શીખવવા રાજી ન…
વધુ વાંચો >ફિનમાન, રિચાર્ડ ફિલિપ્સ
ફિનમાન, રિચાર્ડ ફિલિપ્સ (જ. 18 મે 1918, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 ફેબ્રુઆરી 1988, લૉસ ઍન્જેલસ, યુ.એસ.) : વિકિરણ, ઇલૅક્ટ્રૉન તથા પૉઝિટ્રૉન વચ્ચે થતી આંતરક્રિયાની સમજૂતી માટેના મૂળ ‘ક્વૉન્ટમ ઇલેક્ટ્રૉડાઇનૅમિક’ સિદ્ધાંતમાં રહી ગયેલી ક્ષતિઓ સુધારવા માટે, અન્ય બે વિજ્ઞાનીઓ – યુ.એસ.ના જુલિયન એસ. શ્વિંગર તથા જાપાનના સિન ઇન્દ્રિયો ટોમૅન્ગાની સાથે, 1965ના ભૌતિકશાસ્ત્રના…
વધુ વાંચો >ફિનલૅન્ડ
ફિનલૅન્ડ ઉત્તર યુરોપમાં આવેલો દેશ. ભૌ. સ્થાન : 58° 30´થી 70° 05´ ઉ. અ. અને 19° 07´થી 31° 35´ પૂ. રે. વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. આ દેશનો 66% ભૂમિભાગ ગાઢ જંગલોથી આચ્છાદિત હોવાથી તથા કુલ 33,522 ચોકિમી. જળવિસ્તાર ધરાવતાં, ઠેકઠેકાણે આવેલાં હજારો સરોવરોથી ભરાયેલો રહેતો હોવાથી તેનું સમગ્ર સ્થળર્દશ્ય રમણીય બની…
વધુ વાંચો >ફિનલૅન્ડનો અખાત
ફિનલૅન્ડનો અખાત : બાલ્ટિક સમુદ્રનો પૂર્વ તરફ વિસ્તરેલો ફાંટો. તે ઉત્તરમાં ફિનલૅન્ડ અને પૂર્વ તથા દક્ષિણે ઍસ્તોનિયા વચ્ચે આવેલો છે. તે પૂર્વ-પશ્ચિમ 400 કિમી. લંબાઈમાં તથા ઉત્તર-દક્ષિણ સ્થાનભેદે 19થી 128 કિમી. જેટલી પહોળાઈમાં પથરાયેલો છે. તે પૂર્વ તરફ છીછરો, પરંતુ પશ્ચિમ છેડા તરફ તેની મહત્તમ ઊંડાઈ 115 મીટર જેટલી છે.…
વધુ વાંચો >ફિનાયલકીટોન્યુરિયા
ફિનાયલકીટોન્યુરિયા : એક પ્રકારનો જનીની વિકૃતિથી થતો ચયાપચયી રોગ. તેને ફિનાયલકીટોમેહ (phenylketonuria) પણ કહે છે. તેમાં દર્દીને ફિનાયલએલેનીન હાઇડ્રૉક્સિલેઝ નામના ઉત્સેચક(enzyme)ની ઊણપ ઉદભવેલી હોય છે. તેને કારણે તે ફિનાયલઍલેનીન નામના ઍમિનો-ઍસિડમાંથી ટાયરોસીન નામનો ઍમિનો ઍસિડ બનાવી શકાતો નથી. મૂળ ઉત્સેચકની ઊણપનું કારણ તેના રંગસૂત્રોમાંના જનીનના બંધારણમાં એક બિંદુ પર વિકૃતિ…
વધુ વાંચો >ફિનિક્યુલસ
ફિનિક્યુલસ : જુઓ વરિયાળી
વધુ વાંચો >ફિનિક્સ (શહેર)
ફિનિક્સ (શહેર) : યુ.એસ.ના અગ્નિભાગમાં આવેલા અલાબામા રાજ્યની પૂર્વ સરહદે આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 32° 28´ ઉ. અ. અને 85° 0´ પ. રે. તે જ્યૉર્જિયા રાજ્યની પશ્ચિમ સરહદે આવેલા કોલંબસ શહેરની તદ્દન સામે બંને રાજ્યની સરહદ બનાવતી ચટ્ટાહુચી નદીના પશ્ચિમ કિનારા પર તેમજ માટગોમરીથી પૂર્વમાં 132 કિમી. અંતરે આવેલું…
વધુ વાંચો >ફિનિક્સ ટાપુઓ
ફિનિક્સ ટાપુઓ : મધ્ય પશ્ચિમ પૅસિફિક મહાસાગરમાં વિષુવવૃત્તની નજીક દક્ષિણે કિરિબાતી વિભાગમાં આવેલા 8 કંકણાકાર પ્રવાલદ્વીપોનો વસ્તીવિહીન ટાપુસમૂહ. ભૌગોલિક સ્થાન : 4° દ. અ. અને 172° પ. રે.ની આજુબાજુ છૂટક છૂટક તે વહેંચાયેલા છે. તે હવાઈ ટાપુઓથી નૈર્ઋત્યમાં 2,650 કિમી.ને અંતરે આવેલા છે. ટાપુસમૂહમાં ફિનિક્સ (રવાકી), સિડની (મનરા), મેક્કીન, ગાર્ડનર…
વધુ વાંચો >ફિનિશ ભાષા અને સાહિત્ય
ફિનિશ ભાષા અને સાહિત્ય : ફિનો-યુગ્રિક ભાષાઓ પૈકીની અને યુરોપમાં આવેલ ફિનલૅન્ડમાં બોલાતી ભાષા. તે સૂઓમી તરીકે પણ ઓળખાય છે. 1809થી ફિનલૅન્ડમાં સ્વીડિશ અને ફિનિશ રાજ્યમાન્ય ભાષાઓ હતી. સ્વયંશાસિત કૅરૅલિયન પ્રદેશની ભાષાની જેમ ફિનિશ પણ રાજ્યભાષા છે. ઇસ્ટૉનિયન, વૅપ્સ, લિવૉનિયન અને વૉટ ભાષાઓની નજીકની અને થોડે અંશે હંગેરિયન અને સેમી…
વધુ વાંચો >ફિનીક્ષ
ફિનીક્ષ : જુઓ ખજૂર અને ખારેક
વધુ વાંચો >ફિનો-યુગ્રિક ભાષાઓ
ફિનો-યુગ્રિક ભાષાઓ : યુરેલિક ભાષાઓનું પેટાજૂથ. વીસથી વધુ ભાષાઓ ધરાવતા આ જૂથની ભાષાઓનો ઉપયોગ લગભગ અઢી કરોડ લોકો કરે છે. પશ્ચિમમાં નૉર્વેથી પૂર્વમાં સાઇબીરિયા અને છેક કાર્પેથિયન પર્વતમાળાના પ્રદેશોમાં વસતા લોકોની આ પૃથક્ પૃથક્ ભાષાઓ છે. ઉત્તર સ્કૅન્ડિનેવિયા, પૂર્વ યુરોપ અને વાયવ્ય એશિયામાં આ ભાષાઓ બોલાય છે. ફિનો-યુગ્રિકની બે મુખ્ય…
વધુ વાંચો >