૧૨.૧૨

પ્રસન્નરાઘવથી પ્રાકૃતપ્રકાશ

પ્રસન્નરાઘવ (તેરમી સદીનો પૂર્વાર્ધ)

પ્રસન્નરાઘવ (તેરમી સદીનો પૂર્વાર્ધ) : જયદેવે રચેલું રામકથા પરનું સંસ્કૃત નાટક. સાત અંકનું બનેલું આ નાટક વાલ્મીકિના રામાયણ પર આધારિત હોવા છતાં મૂળ કથાનકમાં જયદેવે ઘણાં પરિવર્તનો કરીને અદભુત નાટકીય અસરો ઉપજાવી છે. નાટ્યકાર જયદેવે પ્રસ્તાવનામાં આપેલા પોતાના પરિચય મુજબ તેઓ કૌણ્ડિન્ય ગોત્રના હતા. સુમિત્રા અને મહાદેવના તેઓ પુત્ર હતા.…

વધુ વાંચો >

પ્રસન્નવ્યંકટેશ્વરવિલાસમ્ (અઢારમી સદીનો આરંભકાળ)

પ્રસન્નવ્યંકટેશ્વરવિલાસમ્ (અઢારમી સદીનો આરંભકાળ) : તંજાવર રાજ્યના રાજકવિ દર્ભગિરિ-રચિત યક્ષગાન. એ તેલુગુનો ર્દશ્યશ્રાવ્ય કાવ્યપ્રકાર છે. એ મંદિરોમાં અને રાજદરબારોમાં ભજવાય છે. તેમાં વર્ણનાત્મક તથા સંવાદપ્રધાન ગીતોની રચના હોય છે. એના અનેક પ્રકારો પૈકી એક પ્રકાર ઇષ્ટદેવની સ્તુતિ તથા એનાં મહિમાગીતોનો હોય છે. વ્યંકટેશ્વર તિરુપતિ એ દક્ષિણના આરાધ્ય દેવ છે, જેમનો…

વધુ વાંચો >

પ્રસન્ના, એરાપલ્લી

પ્રસન્ના એરાપલ્લી (જ. 22 મે 1940, બૅંગ્લોર) : ક્રિકેટની રમતમાં ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑફ-સ્પિનર. 1961–62માં મૈસૂર તરફથી પ્રથમ કક્ષાની ક્રિકેટમાં પ્રવેશ કર્યા બાદ 1961–62માં મદ્રાસ ખાતે પ્રવાસી ઇંગ્લૅન્ડ સામે પાંચમી ટેસ્ટમાં તેમણે ‘ટેસ્ટ-પ્રવેશ’ મેળવ્યો હતો : 1961–62થી 1978–79 સુધીમાં પ્રસન્નાએ 49 ટેસ્ટમૅચોમાં રમીને 30.39ની સરેરાશથી કુલ 189 વિકેટો ઝડપી હતી. પ્રસન્નાએ…

વધુ વાંચો >

પ્રસન્ના, કુમાર

પ્રસન્ના કુમાર : કન્નડ રંગભૂમિના જાણીતા દિગ્દર્શક. 1975માં દિલ્હીની નૅશનલ સ્કૂલ ઑવ્ ડ્રામામાં નાટ્યતાલીમ લઈ મુખ્યત્વે કર્ણાટકમાં પલાંઠી વાળીને નાટકો કરતા રહેલા પ્રસન્નાએ અનેક નાટ્યપ્રકારોમાં પ્રયોગો કરી ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. પ્રારંભનાં પાંચેક વર્ષ તેમણે શેરીનાટકો કર્યાં, અને એ દરમિયાન જ પારસી થિયેટરની શૈલીએ નવાં કન્નડ નાટકો તૈયાર કર્યાં. એમનું…

વધુ વાંચો >

પ્રસરણ (1)

પ્રસરણ (1) : કોઈ પણ વાયુ, પ્રવાહી કે ઘન દ્રાવ્ય પદાર્થની ઊંચી સાંદ્રતાવાળા વિસ્તાર તરફથી ઓછી સાંદ્રતાવાળા વિસ્તાર તરફ થતી ચોખ્ખી ગતિ. તે અણુઓ, આયનો કે પરમાણુઓની યાર્દચ્છિક (random), સ્થાનાંતરીય (translational) ક્રિયાત્મક ગતિ(kinetic motion)નું પરિણામ છે અને બંધ તંત્રમાં તેમની સાંદ્રતા બંને વિસ્તારોમાં સરખી ન બને ત્યાં સુધી ચાલુ રહે…

વધુ વાંચો >

પ્રસરણ (2)

પ્રસરણ (2) : જુઓ પ્રકાશતંતુ સંદેશાવ્યવહાર

વધુ વાંચો >

પ્રસાદ

પ્રસાદ : હિંદુ ધર્મની માન્યતા મુજબ દેવતાને ધરવામાં આવેલી અથવા દેવતા, ગુરુ વગેરેએ પ્રસન્ન થઈને આપેલી વાનગી – ફળ, ફૂલ, વસ્ત્ર વગેરેમાંની કોઈક વસ્તુ. પૂજા, પુરાણકથા, ભજન વગેરે હિંદુ ધાર્મિક વિધિને અંતે દેવતા વગેરેને ધરાવેલી નૈવેદ્યની વસ્તુ પ્રસાદ તરીકે હાજર રહેલી વ્યક્તિઓને વહેંચવાની પ્રથા ભારત દેશમાં પ્રચલિત છે. દેવતા વગેરેની…

વધુ વાંચો >

પ્રસાદ, એલ. વી.

પ્રસાદ એલ. વી. (જ. 17 જાન્યુઆરી 1908, ગામ દલુરુ, તા. સામવારાપાડુ, જિ. પશ્ચિમ ગોદાવરી; અ. 22 જૂન 1994) : હિંદી અને દક્ષિણ ભારતીય ભાષાઓનાં ચલચિત્રોના અભિનેતા, નિર્માતા, દિગ્દર્શક, સ્ટુડિયો અને પ્રયોગશાળાના માલિક. ભારતમાં સવાક્ ચલચિત્રોનો યુગ શરૂ થયો એ અરસાથી ચલચિત્રો સાથે તેઓ જોડાયા હતા. પૂરું નામ અક્કિનેની લક્ષ્મીવર પ્રસાદ…

વધુ વાંચો >

પ્રસાદ, જયશંકર

પ્રસાદ જયશંકર (જ. 1889, વારાણસી; અ. 1937) : હિંદી સાહિત્યકાર. અત્યંત સમૃદ્ધ અને પ્રતિષ્ઠિત કુટુંબના. પિતા દેવીપ્રસાદ સાહુ. પરિવાર શિવ-ઉપાસક હોવાના કારણે પ્રસાદજીનું ‘જયશંકર’ નામ પાડવામાં આવ્યું. પ્રારંભમાં સંસ્કૃત, હિંદી, ફારસી અને ઉર્દૂનું શિક્ષણ ઘેર રહીને લીધું. કિશોરવયમાં પિતા અને પછી માતાનું છત્ર ગુમાવ્યું. એ પછી મોટા ભાઈના અવસાનને કારણે…

વધુ વાંચો >

પ્રસારણી

પ્રસારણી : જેના ઉપયોગથી શરીરનાં જકડાઈ ગયેલાં અંગો છૂટાં થાય તે આયુર્વેદિક ઔષધ. પ્રસારણીને ‘अपेहिवाता’ અર્થાત્ વાતદોષદૂરકર્તા પણ કહે છે. ઔષધિનાં અન્ય નામો : સંસ્કૃત, હિન્દી, ગુજરાતી – બધી ભાષામાં તે ‘પ્રસારણી’ નામે અને મરાઠીમાં પ્રસારણ નામે, લૅટિનમાં Paederia faetida તથા બંગાળીમાં ‘ગંધમાદુલિયા’ નામે ઓળખાય છે. તે મંજિષ્ઠાદિ વર્ગ –…

વધુ વાંચો >

પ્રસ્તર સાંધા

Feb 12, 1999

પ્રસ્તર સાંધા : જુઓ સાંધા

વધુ વાંચો >

પ્રસ્તાવ

Feb 12, 1999

પ્રસ્તાવ : જુઓ સામગાન અને તેના પ્રકારો

વધુ વાંચો >

પ્રસ્તાવના

Feb 12, 1999

પ્રસ્તાવના : સંસ્કૃત નાટકમાં નાંદી પછી આવતો અને નાટ્યવસ્તુનું સૂચન કરતો પ્રારંભનો ભાગ. નાટ્યશાસ્ત્રમાં આપેલી તેની વ્યાખ્યા મુજબ તેમાં નટોનો ઉપરી સૂત્રધાર પોતાની પત્ની નટી કે પોતાના સહાયક વિદૂષક કે પારિપાર્શ્વિક સાથે નાટકના મુખ્ય કથાનકનું સૂચન કરતી કુશળતાભરી વાતચીત કરે છે. એ વાતચીતમાં ઋતુવર્ણન, સંગીત, નાટક અને નાટ્યકારનો પરિચય તથા…

વધુ વાંચો >

પ્રસ્થાન

Feb 12, 1999

પ્રસ્થાન : રામનારાયણ વિ. પાઠક-સંપાદિત સામયિક. ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકના તંત્રીપદે શરૂ થયેલા ‘યુગધર્મ’ના કલા અને સાહિત્ય વિભાગનું તંત્રીકાર્ય એમણે દક્ષતાપૂર્વક સંભાળ્યું. ‘યુગધર્મ’ 1925માં ક. મા. મુનશીના ‘ગુજરાત’ સાથે જોડાઈ જતાં ગુજરાતમાં ‘મૉડર્ન રિવ્યૂ’ની કક્ષાના સામયિકની આવશ્યકતા તેમને વરતાઈ. ગુજરાતની પ્રજાની અસ્મિતા જાગ્રત કરવાની અને સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામને દિશાદર્શન આપવાની સંનિષ્ઠ કામગીરી કરવાના હેતુ…

વધુ વાંચો >

પ્રસ્ફુરણ (fluorescence)

Feb 12, 1999

પ્રસ્ફુરણ (fluorescence) : ખનિજોમાં જોવા મળતો પ્રકાશીય ગુણધર્મ. અમુક ખનિજોને વિદ્યુત-વિકિરણો કે પારજાંબલી કિરણોની અસર હેઠળ રાખવામાં આવે ત્યારે તે એટલા સમય પૂરતું ર્દશ્યપ્રકાશનું ઉત્સર્જન કરે છે, આ ઘટનાને પ્રસ્ફુરણ કહે છે. અમુક ખનિજોના અમુક પ્રકારો જ આ પ્રકારની પ્રદીપ્તિ દર્શાવે છે. તેમને જ્યારે અમુક તરંગલંબાઈનાં પારજાંબલી કિરણોની અસર નીચે…

વધુ વાંચો >

પ્રસ્ફુરણગણક (scintillation counter)

Feb 12, 1999

પ્રસ્ફુરણગણક (scintillation counter) : વિદ્યુત-કણ અથવા વિકિરણ માપવા માટે વપરાતા સંસૂચક (detector). તે ઉત્સર્જિત પ્રકાશના પ્રસ્ફુરણ અથવા ઝબકારાને પ્રકાશ-સંવેદનશીલ સાધન (મોટેભાગે પ્રકાશ-ગુણક-photomultiplier) દ્વારા ગ્રહણ કરીને કાર્ય કરે છે. પ્રસ્ફુરણ-ગણકની મદદથી વિદ્યુત-કણ, ગૅમા-કિરણો અથવા એક્સ-કિરણોનું અસ્તિત્વ તથા તેમની શક્તિ અથવા પ્રસ્ફુરણ માધ્યમની અંદર થતો તેમની શક્તિનો વ્યય (energy loss) માપી શકાય…

વધુ વાંચો >

પ્રસ્વેદ (sweat)

Feb 12, 1999

પ્રસ્વેદ (sweat) : ચામડીમાંની ખાસ ગ્રંથિઓમાંથી ઝરતું પ્રવાહી. તેને સ્વેદ અથવા પરસેવો (sweat) પણ કહે છે. તે સ્વેદગ્રંથિઓ અથવા પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ(sweat glands)માંથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેની સ્રવણક્રિયા(secretion)ને પ્રસ્વેદન (perspiration) કહે છે. પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ બે પ્રકારની છે : (1) અધિસ્રાવી (apocrine) અને (2) ઉત્સ્રાવી ગ્રંથિઓ (eccrine). તેમની સંરચનાઓ અને સ્થાન અલગ અલગ હોય…

વધુ વાંચો >

પ્રહસન

Feb 12, 1999

પ્રહસન : બહુધા ફાર્સ તરીકે ઓળખાતો પાશ્ચાત્ય હાસ્યનાટકનો પ્રકાર. નાટ્યની પરિભાષામાં મૂળ ફ્રેન્ચ શબ્દ farce એટલે કે ‘ઠાંસીને ભરવું’ પરથી આ શબ્દ યોજવામાં આવ્યો છે. તેનો ઉદ્દેશ તદ્દન હળવા પ્રકારનું અને સૌથી પ્રાકૃત સ્તરનું હાસ્ય એટલે કે અટ્ટહાસ્ય નિપજાવવાનો છે. તે નિમ્ન પ્રકારની એટલે કે હળવી કૉમેડી લેખાય છે. તેનાં…

વધુ વાંચો >

પ્રહેલિકા

Feb 12, 1999

પ્રહેલિકા : કવિના અભિપ્રેત અર્થને સમજવો મુશ્કેલ પડે તેવી ચતુરાઈભરી કાવ્યરચના. એમાં ચિત્ર નામનો અલંકાર અને અર્થચિત્ર પ્રકારનું કાવ્ય બંને અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે ચોસઠ કળાઓમાંની એક કળા છે, કારણ કે તેનાથી માણસની ચતુરાઈ કે બુદ્ધિ જણાઈ આવે છે. પ્રહેલિકામાં કોઈક કોયડો રજૂ થાય છે અને તેમ કરી બીજા લોકોને…

વધુ વાંચો >

પ્રહલાદ

Feb 12, 1999

પ્રહલાદ : પ્રાચીન ભારતનું એક પૌરાણિક પાત્ર. ભાગવત વગેરે પુરાણો મુજબ પ્રહલાદ રાક્ષસોના રાજા હિરણ્યકશિપુનો પુત્ર હતો. તેની માતાનું નામ કયાધુ હતું. કયાધુ જંભાસુરની દીકરી હતી. આથી પ્રહલાદ જંભાસુરનો દૌહિત્ર થાય. તેના પુત્રોમાં આયુષ્માન્, શિબિ, બાષ્કલ અને વિરોચન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. બલિરાજા પ્રહલાદનો પૌત્ર હતો. પ્રહલાદ દત્તાત્રેય, શંડ અને…

વધુ વાંચો >