૧૨.૧૧
પ્રવાસસાહિત્યથી પ્રશ્નોપનિષદ
પ્રશસ્તિ
પ્રશસ્તિ : પ્રશસ્તિ એટલે પ્રશંસા. પરંતુ અહીં ‘પ્રશસ્તિનું નાનું કાવ્ય’ એવો અર્થ અભિપ્રેત છે. આવી પ્રશસ્તિઓ ઘણી વાર શિલા પર કોતરાતી; જેમકે, રુદ્રદામા અને સ્કંદગુપ્તના જૂનાગઢ-શૈલલેખ, સમુદ્રગુપ્તનો અલાહાબાદ-શિલાસ્તંભલેખ, ખારવેલનો હાથીગુફા-લેખ, યશોધર્માનો શિલાસ્તંભલેખ, કુમારપાલનો વડનગર-શિલાલેખ, તેજપાલનો આબુ-દેલવાડા-શિલાલેખ, શ્રીધરનો પ્રભાસપાટણ-શિલાલેખ, ડભોઈનો વૈદ્યનાથ-શિલાલેખ અને કવિ નાનાકનો કોડિનાર-શિલાલેખ. આમાં સમુદ્રગુપ્ત અને યશોધર્માના અભિલેખ શુદ્ધ…
વધુ વાંચો >પ્રશસ્તિકાવ્ય
પ્રશસ્તિકાવ્ય : જેમાં પ્રશસ્તિ કેન્દ્રસ્થાને હોય એવી કાવ્યરચના. કવિતામાં જેમ સ્નેહ, ભક્તિ, વાત્સલ્ય જેવા ભાવો તેમ સ્તુતિ-પ્રશંસા જેવા ભાવો પણ અવારનવાર જોવા મળે છે. પ્રાર્થનાકાવ્યો, સ્તુતિકાવ્યો ને સ્તોત્રકાવ્યોમાંયે પ્રશસ્તિનો ભાવ ભળતો – પ્રગટ થતો જોઈ શકાતો હોય છે. કીર્તન-પ્રકારમાંયે પ્રશસ્તિનો ભાવ અનુસ્યૂત હોય છે. આ પ્રકારની રચનાઓ ઉપરાંત જીવનનાં વિવિધ…
વધુ વાંચો >પ્રશાન્તકો
પ્રશાન્તકો : જુઓ ચિંતાશામકો; નિદ્રાપ્રેરકો અને શામકો.
વધુ વાંચો >પ્રશાસિત કિંમતો (administered prices)
પ્રશાસિત કિંમતો (administered prices) : ખાનગી કે જાહેર ક્ષેત્રની નાની કે મોટી પેઢી પોતે નક્કી કરેલા સમયગાળા માટે પોતાની પેદાશની જે કિંમત નક્કી કરે તે. કિંમત નક્કી કરવાની આવી શક્તિ ઇજારદાર પેઢી, અલ્પસંખ્ય પેઢીઓને હસ્તક ઇજારદારો, પેઢીઓએ રચેલાં કાર્ટેલો અને સરકારી સાહસો ધરાવતાં હોય છે. મહત્ત્વની બાબત એ છે કે…
વધુ વાંચો >પ્રશાંત (પેસિફિક) મહાસાગર
પ્રશાંત (પેસિફિક) મહાસાગર : પૃથ્વીની સપાટીના 1⁄3 ભાગને આવરી લેતો સૌથી વિશાળ મહાસાગર. વિશાળતામાં તે આટલાન્ટિક મહાસાગરથી બમણો છે. પૃથ્વી પરના બધા જ ખંડોને જો તેમાં ગોઠવી દેવામાં આવે તોપણ એશિયા ખંડના કદ જેવડા બીજા એક વધુ ખંડનો તેમાં સમાવેશ થઈ જાય. ફર્ડિનાન્ડ મેગેલન નામના સાગરસફરીએ તેની વિશાળતા અને તત્કાલીન…
વધુ વાંચો >પ્રશિષ્ટ અર્થશાસ્ત્ર
પ્રશિષ્ટ અર્થશાસ્ત્ર : મુક્ત અર્થતંત્રમાં શ્રદ્ધા ધરાવતી અર્થશાસ્ત્રની શાખા. પ્રશિષ્ટ અર્થશાસ્ત્રનો પ્રારંભ 1776માં ઍડમ સ્મિથે ‘ઍન ઇન્ક્વાયરી ઇન-ટુ ધ નેચર ઍન્ડ કૉઝિઝ ઑવ્ વેલ્થ ઑવ્ નેશન્સ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું ત્યારથી થયો ગણી શકાય. આ પુસ્તકમાં ચીજવસ્તુઓ, સેવાઓ વગેરેનાં ઉત્પાદન, વહેંચણી, વિનિમય અંગેના આર્થિક સિદ્ધાંતો આપવામાં આવ્યા હતા. આ પુસ્તક પાંચ…
વધુ વાંચો >પ્રશિષ્ટતાવાદ (classicism)
પ્રશિષ્ટતાવાદ (classicism) : પ્રાચીન ગ્રીક સાહિત્ય અને કલાના નમૂનાને આદર્શ લેખી અનુસરવાનો વાદ. ગ્રીક અને રોમન આદર્શો પર આધારિત એવી કલાના સ્વરૂપ અંગેની વિભાવના સાથે સંબંધ ધરાવતી આ સંજ્ઞા યુરોપીય સાહિત્યમાં વિવેચનક્ષેત્રે એક ચોક્કસ પ્રકારના વાદને અભિવ્યક્ત કરે છે. આ સંજ્ઞાને સમજવા માટે એની સાથે સંકળાયેલી વર્ગ (class), પ્રશિષ્ટ (classic),…
વધુ વાંચો >પ્રશીતન (refrigeration)
પ્રશીતન (refrigeration) બહારના વાતાવરણ કરતાં ઓછું તાપમાન મેળવવાની પ્રક્રિયા. પ્રશીતનમાં બરફથી ઠંડાં કરાતાં પીણાંઓથી માંડીને, નિમ્નતાપોત્પાદન(cryogenics)ની ક્રિયાઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે. બહારની ગરમીથી બચવા માટે, ઠંડક મેળવવાના પ્રયત્નો ઉષ્ણ પ્રદેશોમાં ઘણા વખતથી થતા આવ્યા છે. વેદોમાં પણ વાતાનુકૂલન(airconditioning)નો ઉલ્લેખ મળે છે. પંખાઓ, માટીનાં વાસણોની છિદ્રતા ઉપર આધારિત બાષ્પીભવનથી ઉત્પન્ન થતી…
વધુ વાંચો >પ્રશ્નજ્યોતિષ
પ્રશ્નજ્યોતિષ : પ્રશ્નના સમય પરથી ફળાદેશ કરવાની ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રની પદ્ધતિ. ભારતીય પરંપરાગત ‘હોરા’ પદ્ધતિ પ્રમાણે એનું ગણિત મૂકવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે જાતકના જન્મ, સમય અને તારીખ કે તિથિ, નક્ષત્રના આધારે ફળાદેશ માટે જન્માક્ષર તૈયાર કરવામાં આવે છે. અહીં પ્રશ્નના સમયના આધારે કુંડળી માંડવામાં આવે છે. પ્રશ્નજ્યોતિષ એ પ્રત્યક્ષ-પદ્ધતિ છે.…
વધુ વાંચો >પ્રશ્નાવલી
પ્રશ્નાવલી : વિશાળ સમુદાયના લોકો પાસેથી માહિતી એકત્રિત કરવાની ઝડપી અને સરળ પદ્ધતિ. સામાજિક વિજ્ઞાનોમાં વ્યવસ્થિત અને પદ્ધતિસરનાં અભ્યાસ-સંશોધન કરવા માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે. આ પદ્ધતિ અન્ય વિદ્યાક્ષેત્રોમાં પણ ઉપયોગી છે. આ પદ્ધતિનો સર્વપ્રથમ ઉપયોગ હૉરેસ મૅને 1847માં કર્યો હતો. હવે સંશોધન કરવા માટે આ પદ્ધતિનો વ્યાપક ઉપયોગ થાય…
વધુ વાંચો >પ્રવાસસાહિત્ય
પ્રવાસસાહિત્ય પ્રવાસ – મુસાફરી અંગેનું લલિત અથવા લલિતેતર ગદ્ય(ક્વચિત્ પદ્ય)માં રજૂ થતું સાહિત્યિક લખાણ. કોઈ પ્રદેશ, ત્યાંની પ્રકૃતિ, ત્યાંનું લોકજીવન અને સંસ્કૃતિ આ સર્વ પરત્વેનાં લેખકનાં અવલોકન-ચિંતન-સ્મરણ-સંવેદનોને – અનુભૂતિઓને નિજી રસરુચિ સાથે અભિવ્યક્ત કરતું સાહિત્યનું એક સ્વરૂપ. નિબંધ કે આત્મકથાની જેમ ઉત્તમ પ્રવાસકથા સર્જનાત્મક સ્વરૂપની હોઈ શકે. જે તે ભાષામાં…
વધુ વાંચો >પ્રવાસી ચેક (traveller´s cheque)
પ્રવાસી ચેક (traveller´s cheque) : મુસાફરી દરમિયાન પોતાનાં નાણાંની સુરક્ષિતતા માટે પ્રવાસીને બૅંકો દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવતું શરાફી સાધન. તે નાણાંની સુરક્ષિત હેરફેર માટેનું અગત્યનું સાધન છે. લાંબા સમયના કે લાંબા અંતરના પ્રવાસ માટે નીકળેલા પ્રવાસીને માટે મોટા પ્રમાણમાં રોકડ નાણાં સાથે લઈ જવામાં દેખીતી રીતે જોખમ હોય છે, જે…
વધુ વાંચો >પ્રવાસી, માર્કંડેય
પ્રવાસી, માર્કંડેય (જ. 1942, ગરૂર, જિ. સમસ્તીપુર, બિહાર) : મૈથિલી ભાષાના કવિ અને નવલકથાકાર. તેમની ‘અગસ્ત્યાયની’ નામની મહાકાવ્યાત્મક કૃતિને 1981ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમણે હિંદીમાં શિક્ષણના વિષયમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવેલું. તેમણે એક મૈથિલીમાં અને એક હિંદીમાં એમ 2 કાવ્યસંગ્રહો પ્રગટ કર્યા છે. ‘અભિયાન’ નામની તેમની નવલકથા…
વધુ વાંચો >પ્રવાહપ્રસ્તર
પ્રવાહપ્રસ્તર : જુઓ સ્તરરચના
વધુ વાંચો >પ્રવાહસંભેદ
પ્રવાહસંભેદ : જુઓ સંભેદ
વધુ વાંચો >પ્રવાહસંરચના
પ્રવાહસંરચના : જુઓ સંરચના
વધુ વાંચો >પ્રવાહી (liquid)
પ્રવાહી (liquid) : દ્રવ્યની ત્રણ પ્રચલિત અવસ્થાઓ ઘન, પ્રવાહી અને વાયુ પૈકીની એ ઘન અને વાયુ સ્વરૂપોની વચ્ચેની અવસ્થા. પ્રવાહી તેમજ વાયુ એ દ્રવ્યની તરલ (fluid) સ્થિતિ દર્શાવે છે; પરંતુ પ્રવાહી નહિવત્ દબનીય હોય છે. નિયત જથ્થાનું પ્રવાહી અચળ કદ ધરાવે છે અને પાત્રમાં ભરવામાં આવે તો પ્રવાહી એ મુજબનો…
વધુ વાંચો >પ્રવાહી અવસ્થા
પ્રવાહી અવસ્થા : દ્રવ્યની ઘન અને વાયુ પ્રાવસ્થા (gas phase) વચ્ચેની અસ્ફટિકીય (non-crystalline, amorphous) અવસ્થા. શુદ્ધ પદાર્થની બાબતમાં તેના ગલનબિંદુથી ઊંચે અને ઉત્કલનબિંદુથી નીચેની ત્રિક બિંદુ (triple point) દબાણ અને ક્રાંતિક (critical) દબાણ વચ્ચેની અવસ્થાને પ્રવાહી અવસ્થા કહી શકાય. અણુઓની સંકેન્દ્રિતતાની ર્દષ્ટિએ પ્રવાહી વાયુ કરતાં વધુ પણ ઘન કરતાં ઓછું…
વધુ વાંચો >પ્રવાહી ઇંધનો
પ્રવાહી ઇંધનો : જુઓ ઇંધનો
વધુ વાંચો >પ્રવાહી-ઘન પ્રણાલી
પ્રવાહી-ઘન પ્રણાલી : જુદા જુદા તાપમાને અને દબાણે એકબીજા સાથે સમતોલનમાં રહેલી ઘન અને પ્રવાહી પ્રાવસ્થાનું બનેલું તંત્ર. ઘન અને પ્રવાહીના મિશ્રણને ગાળણ (filtration) દ્વારા આસાનીથી છૂટું પાડી શકાય છે. ગાળણમાં ગાળણ-માધ્યમ ઘન કણોને તેમાંથી પસાર થતાં રોકે છે. ગાળણનો દર વધારવા માટે માધ્યમની બંને બાજુઓમાં દબાણનો તફાવત ઉત્પન્ન કરવામાં…
વધુ વાંચો >