ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
ટોચવેધક
ટોચવેધક : આ કીટકનું વૈજ્ઞાનિક નામ ટ્રાયપોરાઇઝા નિવેલા છે. તેનો સમાવેશ રોમપક્ષ (Lepidoptera) શ્રેણીના પાયરોસ્ટીડી કુળમાં થાય છે. શેરડીની આ એક અગત્યની જીવાત છે. તેનો ઉપદ્રવ શેરડી ઉગાડતા લગભગ દરેક રાજ્યમાં જોવા મળે છે. શેરડી ઉપરાંત કોઈ કોઈ રાજ્યમાં જુવાર ઉપર પણ આ જીવાત મળતી હોવાનું નોંધાયેલ છે. દક્ષિણ ગુજરાતમાં…
વધુ વાંચો >ટોજો, હિડેકી
ટોજો, હિડેકી (જ. 30 ડિસેમ્બર 1884, ટોકિયો; અ. 23 ડિસેમ્બર 1948, ટોકિયો) : બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન જાપાનના વડાપ્રધાન અને લશ્કરના સેનાપતિ. લશ્કરી સ્ટાફ કૉલેજમાંથી 1915માં ઉત્તીર્ણ થયા હતા. તે ચુસ્ત અને કુશળ વહીવટકર્તા તથા યુદ્ધક્ષેત્રના કાબેલ સેનાપતિ હતા. 1937માં મંચૂરિયામાંના ક્વાન્ટુંગ લશ્કરના તે સેનાપતિ હતા. પૂર્વ એશિયામાં જાપાને જરૂર પડે…
વધુ વાંચો >ટોટમિઝમ
ટોટમિઝમ (totemism) : ટોટમ એટલે કુળ કે આદિમ જાતિનું પ્રતીક, જે જાતિ સાથે સંબંધ ધરાવતું મનાતું. જાતિના ચિહન તરીકે માનવામાં આવતું પ્રાણી કે કુદરતી વસ્તુ; તેની પ્રતિમા જેની ઉપર કુળ-પ્રતીકો કોતરેલાં હોય એવો લાંબો વાંસ અને ટોટમિઝમ એટલે કુળપ્રતીકોની પ્રથા કે પદ્ધતિ. આદિમ જાતિઓમાં એક એવી માન્યતા પ્રવર્તે છે કે…
વધુ વાંચો >ટૉડ, સર ઍલેક્ઝાંડર રૉબટર્સ
ટૉડ, સર ઍલેક્ઝાંડર રૉબટર્સ (જ. 2 ઑક્ટોબર 1907, ગ્લાસગો) : જનીનદ્રવ્યોની અગત્ય સમજવા આવશ્યક ન્યૂક્લિયોટાઇડ, ન્યૂક્લિયોસાઇડ તથા ન્યૂક્લિયોટાઇડ સહઉત્સેચકોના બંધારણ તથા સંશ્લેષણ માટે 1957ના રસાયણશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતા બ્રિટિશ જીવ-રસાયણશાસ્ત્રી. તેમણે ઍલન ગ્લૅન સ્કૂલ તથા ગ્લાસગો યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કરી 1928માં બી.એસસી.ની પદવી મેળવી. 1931માં ફ્રૅન્કફર્ટ યુનિવર્સિટીમાંથી ડૉક્ટરેટ મેળવી; 1933માં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી…
વધુ વાંચો >ટૉડ, જેમ્સ
ટૉડ, જેમ્સ (જ. 20 માર્ચ 1782, ઇઝલિંગ્ટન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 17 નવેમ્બર 1835, લંડન) : લશ્કરી અધિકારી, કુશળ વહીવટકર્તા અને ઇતિહાસકાર. ટૉડ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની સેક્ધડ યુરોપિયન રૅજિમેન્ટમાં બંગાળમાં 9મી જાન્યુઆરી, 1800ના રોજ જોડાયા હતા. ઑક્ટોબર, 1813માં તેમને કૅપ્ટન તરીકે બઢતી મળી. 1812થી 1817 સુધી તેમની નોકરી સિંધિયાના રાજ્યમાં હતી. તે…
વધુ વાંચો >ટોડા
ટોડા : કર્ણાટક રાજ્યની નીલગિરિની પહાડીઓમાં વસતી આદિવાસી જાતિ. તે અંશત: નિગ્રિટો લક્ષણો ધરાવે છે. તે દ્રવિડભાષી છે. અલ્પ વસ્તી ધરાવતી આ આદિવાસી જાતિનો પશુપાલન મુખ્ય વ્યવસાય છે. દંતકથા અનુસાર દેવી તિથાર્કિજીએ વિશ્વની અને સાથોસાથ ભેંસ તથા તેના પૂછડે લટકતા માણસની રચના કરી છે. આ માણસ ટોડા હતો. ત્યાંના પુરુષો…
વધુ વાંચો >ટૉનકિનનો અખાત
ટૉનકિનનો અખાત : દક્ષિણ ચીન સાગરનો વાયવ્યમાં પ્રસરેલો ભાગ, જેના તટવર્તી પ્રદેશો પશ્ચિમમાં વિયેટનામ, ઉત્તરમાં ચીન, પૂર્વમાં હૈનાન બેટ તથા દક્ષિણમાં સાગરનો મુખ્ય વિસ્તાર બની રહેલા છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 20° ઉ. અ. અને 108° પૂ. રે.. પશ્ચિમમાં હોંગ/હા અથવા રાતી નદી અને તેની શાખાઓ તેમાં મળે છે. તાડકુળનાં વૃક્ષો…
વધુ વાંચો >ટોનેગવા, સુસુમુ
ટોનેગવા, સુસુમુ (જ. 5 સપ્ટેમ્બર 1939, નાગોયા) : 1987ના વૈદ્યક અને શરીરક્રિયાશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારના જાપાની વિજેતા. તેમણે પ્રતિદ્રવ્યો(antibodies)ની વિવિધતાની પેઢીઓનો જનીનીય (genetic) સિદ્ધાંત શોધી કાઢ્યો. તેમણે કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટીમાં પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી અને ત્યારબાદ તેઓ બેઝલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઇમ્યુનોલૉજીમાં જોડાયા. ચેપ સામે સુરક્ષા માટે શરીરમાં પ્રતિરક્ષાતંત્ર (immune system) હોય છે. જે…
વધુ વાંચો >ટૉની, રિચર્ડ હેન્રી
ટૉની, રિચર્ડ હેન્રી (જ. 30 નવેમ્બર 1880, કૉલકાતા; અ. 16 જાન્યુઆરી 1962) : અર્થશાસ્ત્રના ઇતિહાસના મીમાંસક. પિતા કૉલકાતાની પ્રેસિડેન્સી કૉલેજના આચાર્ય તથા સંસ્કૃતના પંડિત હતા. ઑક્સફર્ડ (ઇંગ્લૅન્ડ) ખાતે શિક્ષણ પૂરું કર્યા પછી ‘વર્કર્સ એજ્યુકેશન ઍસોસિયેશન’ના સક્રિય સભાસદ બન્યા અને 1928થી 1944 દરમિયાન તે સંસ્થાના પ્રમુખ રહ્યા. દરમિયાન ઑક્સફર્ડ ખાતે કામદારો…
વધુ વાંચો >ટોંગા
ટોંગા : દક્ષિણ મધ્ય પૅસિફિક મહાસાગરમાં આંતરરાષ્ટ્રીય દિનાંતર રેખા(International Date Line)ની પશ્ચિમે આવેલો 170 ટાપુઓનો બનેલો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : 20° દ. અ. અને 175° પ. રે. આ ટાપુઓ 15° દ. અ. થી 23o 30’ દ. અ. અને 173o થી 177° પ. રે. વચ્ચે આવેલો છે. તે ફિજીથી પૂર્વમાં 640…
વધુ વાંચો >જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >