૮.૨૨
ડૉલ્સ હાઉસથી ઢોલામારૂ
ડૉલ્સ હાઉસ
ડૉલ્સ હાઉસ : નૉર્વેના નાટ્યકાર ઇબ્સન(1828–1906)-રચિત નાટક. પ્રથમ વાર ભજવાયું ત્યારથી જ તેમાંના નારીમુક્તિના સામાજિક વિષયને કારણે તેને મહદંશે આવકાર સાંપડ્યો હતો; પરંતુ ઇબ્સન માટે તેમજ આધુનિક પ્રેક્ષકવર્ગને મન તો માનવ-માનવ વચ્ચેના વિશાળ સંબંધો માટેની યથાર્થ ભૂમિકા વિશે નાટકમાં વ્યક્ત થયેલી ચિંતા મહત્વની બની રહી. નૉરા હેલ્મરને પોતાના પતિને ત્યજી…
વધુ વાંચો >ડોવરની સામુદ્રધુની
ડોવરની સામુદ્રધુની : ઇંગ્લૅન્ડ અને ફ્રાંસને જુદાં પાડતો અને ઇંગ્લિશ ખાડીને જોડતો સાંકડો દરિયાઈ પ્રવેશમાર્ગ. ભૌગોલિક સ્થાન : 51° ઉ. અ. અને 01° 30´ પૂ. રે.. ‘ડોવર’ શબ્દનો અર્થ પાણી અથવા તો ઝરણું થાય છે. આ સામુદ્રધુની 30થી 40 કિમી. પહોળી અને 35થી 55 મીટર ઊંડાઈવાળી છે. વીતેલા ઐતિહાસિકકાળ (ઈ.…
વધુ વાંચો >ડૉસ, કદરુન્ડલિગે સીતારામ ગુરુરાજ
ડૉસ, કદરુન્ડલિગે સીતારામ ગુરુરાજ [જ. 10 ઑગસ્ટ 1906, નાગમંગલા (કર્ણાટક); અ. 18 ઑક્ટોબર 1989] : ભારતના ભૌતિક રસાયણવિજ્ઞાની. મૈસૂર અને બૅંગાલુરુમાં શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિ સાથે શિક્ષણ મેળવી, સેન્ટ્રલ કૉલેજ, બૅંગાલુરુમાં અધ્યાપક/સહાયક – પ્રાધ્યાપક (1928–43); નૅશનલ શુગર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, કાનપુર ખાતે રસાયણશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક અને કાર્યકારી નિયામક (1943–57); સેન્ટ્રલ ઇલેક્ટ્રૉકેમિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, કરાઈકુડીના મદદનીશ…
વધુ વાંચો >ડૉસ પૅસૉસ, જૉન
ડૉસ પૅસૉસ, જૉન (જ. 14 જાન્યુઆરી 1896, શિકાગો; અ. 28 સપ્ટેમ્બર 1970 બાલ્ટિમોર, મેરીલૅન્ડ) : અમેરિકન નવલકથાકાર. પોર્ટુગીઝ ઇમિગ્રન્ટ પિતા અને ક્વેકર (પ્યુરિટન) માતાનું સંતાન. 1916માં હાર્વડ યુનિવર્સિટીની સ્નાતકની ડિગ્રી મેળવીને પહેલા વિશ્વયુદ્ધમાં યુરોપમાં લશ્કરી તબીબી સેવામાં જોડાયા. એ યુદ્ધની અસર એમની પહેલી નવલકથા ‘વન મૅન્સ ઇનિશિયેશન’ (1920) પર તેમજ…
વધુ વાંચો >ડોસા, આણંદજી જમનાદાસ
ડોસા, આણંદજી જમનાદાસ (જ. 15 સપ્ટેમ્બર 1916, મુંબઈ; અ. 22 સપ્ટેમ્બર 2014, અમેરિકા) : ક્રિકેટની માહિતીના સંગ્રાહક અને ઉત્તમ આંકડાશાસ્ત્રી. મુંબઈની ન્યૂ ઇરા સ્કૂલ અને વિલ્સન કૉલેજમાં અભ્યાસ કરતી વખતે ઓલ રાઉન્ડર તરીકે પ્રારંભિક બૅટ્સમૅન, મધ્યમ ગતિના ગોલંદાજ અને ચપળ ક્ષેત્રરક્ષક તરીકે કામગીરી બજાવી શ્રેષ્ઠ યુવા બૅટ્સમૅનનો ચંદ્રક મેળવ્યો હતો.…
વધુ વાંચો >ડોસા, પ્રાગજી જમનાદાસ ‘પરિમલ’
ડોસા, પ્રાગજી જમનાદાસ ‘પરિમલ’ (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1908, મુંબઈ; અ. 2 ઑગસ્ટ 1997, મુંબઈ) : ગુજરાતી નાટ્યકાર. 1928માં મુંબઈની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં ઇન્ટર આર્ટ્સની પરીક્ષામાં પાસ થયા પછી રૂનો વ્યવસાય. મેસર્સ ગોકળદાસ ડોસાની કંપનીમાં ભાગીદાર બનેલા. વિદર્ભમાં જિનિંગ પ્રેસિંગનાં કારખાનાં નાંખેલાં. તેમણે શાસ્ત્રીય સંગીતનું જ્ઞાન પંડિત ઓમકારનાથ પાસે મેળવ્યું. તેમના…
વધુ વાંચો >ડોળ–ડોળી
ડોળ–ડોળી : મહુડાના વૃક્ષનું બીજ, મહુડો દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ છે, જેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Madhuca indica J.F. Gmel. છે. મહુડાના માંસલ ફળની અંદર એક અથવા કોઈક વખત બે બીજ હોય છે. મહુડાનું વૃક્ષ 8થી 10 વર્ષનું થાય એટલે ફળ આપવાનું શરૂ કરે છે અને 60 વર્ષ સુધી ફળો…
વધુ વાંચો >ડોંગરે, રામચંદ્ર
ડોંગરે, રામચંદ્ર (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1926, ઇંદોર; અ. 8 નવેમ્બર 1990, નડિયાદ) : ભારતના સંત કથાકાર. પિતા કેશવદેવ ડોંગરે, માતાનું નામ કમલાતાઈ. જન્મસમયે સંતત્વનાં લક્ષણો પ્રગટ થયાં હોઈ જન્મનો આનંદ મોસાળપક્ષે ધામધૂમથી ઊજવ્યો હતો. આ પછી ડોંગરે પરિવાર વડોદરા આવી લક્ષ્મણ મહારાજના મઠમાં રહી કર્મકાંડી અને ધર્મપરાયણ જીવન વ્યતીત કરવા…
વધુ વાંચો >ડ્યુટેરિયમ
ડ્યુટેરિયમ : હાઇડ્રોજન તત્વનો એક સમસ્થાનિક. સંજ્ઞા 2H અથવા D પરમાણુઆંક 1, પરમાણુભાર 2.014102. તે ભારે હાઇડ્રોજન પણ કહેવાય છે. નાભિકીય (કેન્દ્રકીય, nuclear) સ્થાયિત્વ અને હાઇડ્રોજનના રાસાયણિક તથા ભૌતિક પરમાણુભાર વચ્ચેની વિસંગતતા લક્ષમાં લેતાં હાઇડ્રોજનનો પરમાણ્વિકદળ 2 ધરાવતો સ્થાયી સમસ્થાનિક હોવો જોઈએ તેવી આગાહી કરવામાં આવી હતી. આ સમસ્થાનિક શોધવાનો…
વધુ વાંચો >ડ્યુટેરોમાઇસેટીસ
ડ્યુટેરોમાઇસેટીસ : ફૉર્મવર્ગ કે અપૂર્ણ ફૂગ (fungi imperfectii) તરીકે ઓળખાતી ફૂગનો એક સમૂહ. આ ફૂગના જીવનચક્રમાં લિંગી પ્રજનન કે તેની પૂર્ણ અવસ્થાનો અભાવ હોય છે. અલિંગી પ્રજનન મુખ્યત્વે કણી બીજાણુ (conidia) દ્વારા થાય છે, જે ફૂગની પ્રજાતિ ઓળખવા માટે ઉપયોગી છે. ડ્યુટેરોમાઇસેટીસની આશરે 15,000 થી 20,000 જેટલી જાતિ નોંધાયેલી છે.…
વધુ વાંચો >ડ્રેસીના
ડ્રેસીના : વનસ્પતિના એકદળી વર્ગમાં આવેલા લીલીયેસી કુળની લગભગ 40 જેટલી અરોમિલ (glabrous), શાકીય (herbaceous) કે કાષ્ઠમય ક્ષુપ અને વૃક્ષ (40 મી. સુધી ઊંચાં) સ્વરૂપ ધરાવતી પ્રજાતિ. તે દુનિયાના ગરમ પ્રદેશોમાં સામાન્ય છે. ભારતમાં મોટા ભાગની વિદેશી (exotic) અને લગભગ 6 જેટલી વન્ય (wild) જાતિઓ થાય છે. તેની ઘણી જાતો…
વધુ વાંચો >ડ્વોમો
ડ્વોમો : સામાન્ય રીતે ઇટાલીના ચર્ચ માટે વપરાતો શબ્દ. ચર્ચની રચનામાં ઘૂમટનો ઉપયોગ થતો હોય છે. આ પ્રકારના ચર્ચનો ઉલ્લેખનીય નમૂનો ફ્લૉરેન્સ (ઇટાલી)નું સંત મારિયા ડેલ ફિઓરે ચર્ચ છે. શરૂઆતમાં આર્નોલ્ફલો ડી કમ્બિયા દ્વારા ડિઝાઇન કરાયેલ આ ચર્ચમાં ગૉથિક સ્થાપત્યના કમાનદાર ટેકા (flying buttresses) કે શિખર-રચના (pinnacles) નથી હોતી. 1334માં…
વધુ વાંચો >ઢગટ, નવીન અંબાલાલ
ઢગટ, નવીન અંબાલાલ (જ. 12 જાન્યુઆરી 1949, નડિયાદ, ગુજરાત) : ગુજરાતના આધુનિક ચિત્રકાર. માતાનું નામ શાંતાબહેન. પત્નીનું નામ ગીતાબહેન, જેમની સાથે તેમણે 1985માં લગ્ન કરેલાં. નડિયાદમાં શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેમણે અમદાવાદની શેઠ સી. એન. ફાઇન આર્ટ્સ કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યો અને ડ્રૉઇંગ ટીચરનું સર્ટિફિકેટ (DTC) પ્રાપ્ત કર્યું. આ ઉપરાંત,…
વધુ વાંચો >ઢબુ
ઢબુ : ઢબુ કે ઢબુ પૈસો નામે ઓળખાતો તાંબાનો સિક્કો. વસ્તુત: ઢબુ બે પૈસા કે છ પાઈની કિંમત બરાબર હતો. તેનું વજન પણ પૈસા કરતાં બમણું હતું. સ્થાનિક લોકો તેને ‘બેવડિયું કાવડિયું’ કે ‘બેવડિયો પૈસો’ પણ કહેતા. વડોદરા રાજ્યે ‘દોન પૈસે’ના નામે આ સિક્કો ચલાવેલો. બ્રિટિશ કંપની સરકાર તેમજ પાછળથી…
વધુ વાંચો >ઢસાળ, નામદેવ લક્ષ્મણ
ઢસાળ, નામદેવ લક્ષ્મણ (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1949, પુણેની નજીકના ખેડ તાલુકાના પુર-કાનેસર ખાતે; અ. 15 જાન્યુઆરી 2014, મુંબઈ) : માનવ-અધિકારો માટે ઝૂઝનાર મહારાષ્ટ્રના કર્મશીલ સમાજસેવક, કવિ અને લેખક. તેઓ માત્ર છ વર્ષના હતા ત્યારે એમના પિતાએ પોતાના પરિવાર સાથે વતન છોડીને મુંબઈ સ્થળાંતર કર્યું અને પછીની જિંદગી ત્યાં જ વિતાવી.…
વધુ વાંચો >ઢળતી સપાટી
ઢળતી સપાટી (inclined plane) : ક્ષૈતિજ તલને સમાંતર ન હોય તેવી સપાટી. સમુદ્રજલતલને સ્પર્શરેખીય હોય તે તલને ક્ષૈતિજ તલ કહેવાય. કોઈ પણ સપાટી ઢળતી છે કે કેમ તે અન્ય સપાટીના સંદર્ભમાં નક્કી કરાય છે. સંદર્ભ સપાટી તરીકે ક્ષૈતિક તળ લેવાય છે. પુલના બંને છેડાના રસ્તાઓ, સીડીઓ, છાપરાંઓ વગેરે ઢળતી સપાટીનાં…
વધુ વાંચો >ઢંકપુરી
ઢંકપુરી : મહત્વનું જૈન તીર્થધામ. તે ઢંક કે ઢાંક તરીકે પણ ઓળખાય છે. રાજકોટ જિલ્લાના ઉપલેટા ગામથી 25.6 કિમી, નજીકના રેલવે સ્ટેશન પાનેલીથી 11.2 કિમી, ગોંડલથી 72 કિમી. અને સૈન્ધવોની રાજધાની ઘૂમલીથી પૂર્વ તરફ 40 કિમી. દૂર છે. અહીં આલેચ ડુંગરની તળેટીમાં પ્રખ્યાત એવી ઢાંકની ગુફાઓ આવેલી છે. ચૂનાના ખડકોમાંથી…
વધુ વાંચો >ઢાકા
ઢાકા : ભારતનો પડોશી દેશ બાંગ્લાદેશનું પાટનગર, જિલ્લામથક અને દેશનું મહત્ત્વનું ઔદ્યોગિક નગર. ભૌગોલિક સ્થાન – આબોહવા – વનસ્પતિ : તે 23 45´ ઉ. અ. અને 90 23´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલ છે. સમુદ્રની સપાટીથી 32 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલું છે. સમગ્ર જિલ્લો સપાટ મેદાનો ધરાવે છે. જે ગંગાના મુખત્રિકોણમાં આવેલો છે. અહીં…
વધુ વાંચો >ઢાઢર
ઢાઢર : નર્મદાને મળતી ઉપનદી. તેની કુલ લંબાઈ 126 કિમી. છે. તે પાવાગઢની દક્ષિણે આવેલા ભીલપુરથી 48 કિમી. દૂર શિવરાજપુર નજીક આવેલી ટેકરીઓમાંથી નીકળે છે. તે વડોદરા જિલ્લાના વાઘોડિયા, ડભોઈ, વડોદરા, કરજણ અને પાદરા તાલુકાઓનાં ગામોમાંથી પસાર થાય છે. વડોદરા જિલ્લામાં તેની લંબાઈ 80 કિમી. છે. તેને વિશ્વામિત્રી અને દેવ…
વધુ વાંચો >ઢાલ
ઢાલ : દ્વંદ્વ યુદ્ધમાં શત્રુના હુમલાથી પોતાનું સંરક્ષણ કરવાનું સાધન. પ્રાચીન કાળમાં ગદાયુદ્ધ દરમિયાન અને ત્યારપછી તલવાર અને ભાલાના આક્રમણ સામે આત્મરક્ષણ માટે પાયદળ કે અશ્વારોહી સૈનિકો તેનો ઉપયોગ કરતા હતા. બંદૂક અને તોપ જેવાં દૂરથી મારી શકે તેવાં સાધનોની શોધ થયા પછી ઢાલ નિરુપયોગી સાધન બની ગયું, જોકે આધુનિક…
વધુ વાંચો >