૭.૧૧
ચુંબકીય વિરૂપણથી ચેતાતંતુ-અર્બુદતા (neurofibromatosis)
ચેટરજી, ધૃતિમાન
ચેટરજી, ધૃતિમાન (જ. 30 મે 1945, કોલકાતા) : બંગાળના તખ્તા તથા રૂપેરી પડદાના કીર્તિમાન અને લોકપ્રિય અભિનેતા. તેઓ બંગાળના યુવાન નાટ્યરસિકો તથા ચિત્રરસિકોના પ્રિય અદાકાર છે. ધૃતિમાને ખાસ તો મૃણાલ સેન તથા સત્યજિત રે જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય સન્માન પામેલા સમર્થ ચિત્રસર્જકોનાં ચલચિત્રોમાં ભૂમિકા કરીને સુયશ પ્રાપ્ત કરેલો છે. બંગાળી તખ્તા ઉપર…
વધુ વાંચો >ચેટરજી, બાસુ
ચેટરજી, બાસુ (જ. 10 જાન્યુઆરી 1930, અજમેર; અ. 4 જૂન 2020, મુંબઈ) : બંગાળી ફિલ્મસર્જક. રજૂઆત માટેની મુશ્કેલીઓ; સતત અવરોધો, પ્રેક્ષકોની અછત વગેરે અનેક દુર્ગમ ઘાટીઓમાંથી સતત સંઘર્ષ કરી સમાંતર સિનેમાનું આંદોલન ચાલુ રાખી તેને સફળ બનાવીને વ્યાવસાયિક પ્રતિષ્ઠા અર્પતા ગણનાપાત્ર ફિલ્મસર્જકો હિંદી ચલચિત્રના ઇતિહાસમાં ઉલ્લેખાયા છે તેમાં મૃણાલ સેન,…
વધુ વાંચો >ચેટરજી, રામાનંદ
ચેટરજી, રામાનંદ (જ. 28 મે 1865, પાઠકપરા, બંગાળ; અ. 30 સપ્ટેમ્બર 1944, કોલકાતા) : સુપ્રસિદ્ધ ભારતીય પત્રકાર. સ્વતંત્રતા પૂર્વે લગભગ અડધી સદી સુધી અંગ્રેજી શાસન સામે લડત ચલાવનારાં તે સમયનાં નોંધપાત્ર સામયિકો ‘મૉડર્ન રિવ્યૂ’ (અંગ્રેજી), ‘વિશાલ ભારત’ (હિંદી) તથા ‘પ્રવાસી’(બંગાળી)ના તંત્રી અને પ્રકાશક રામબાબુનો જન્મ નિર્ધન બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો.…
વધુ વાંચો >ચેટરજી, સુનીતિકુમાર
ચેટરજી, સુનીતિકુમાર (જ. 26 નવેમ્બર 1890, હાવરા; અ. 29 મે 1977, કૉલકાતા) : આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પામેલા બંગાળી ભાષાવિજ્ઞાની. તેમણે શાળા અને કૉલેજશિક્ષણ કૉલકાતામાં લીધું. 1911માં કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ.ની ડિગ્રી પ્રથમ નંબરે પ્રાપ્ત કરીને છાત્રવૃત્તિ મેળવી. 1913માં અંગ્રેજી તથા ભાષાવિજ્ઞાન સાથે એમ.એ.ની ડિગ્રી પણ પ્રથમ નંબરે પ્રાપ્ત કરી. તેથી 1919માં તેમને…
વધુ વાંચો >ચેટરજી, સોમનાથ
ચેટરજી, સોમનાથ (જ. 25 જુલાઈ 1929, તેજપુર, આસામ; અ. 13 ઑગસ્ટ 2018, કોલકાતા) : ભારતની 14મી લોકસભાના સર્વાનુમતિથી ચૂંટાયેલા સાંસદ અને સૌપ્રથમ વાર ભારતીય સામ્યવાદી (માર્કસવાદી) પક્ષનું પ્રતિનિધિત્વ ધરાવનાર લોકસભાના અધ્યક્ષ. તેમના પિતા એન. સી. ચેટરજી સર્વોચ્ચ અદાલતના ઍડ્વોકેટ તેમજ હિંદુ મહાસભાના વિભાગીય અધ્યક્ષ હતા. માતા વીણાપાણિદેવી. સોમનાથ ચેટરજીએ કલકત્તા…
વધુ વાંચો >ચેટરજી, સૌમિત્ર
ચેટરજી, સૌમિત્ર (જ. 29 જાન્યુઆરી 1935, કૃષ્ણનગર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 15 નવેમ્બર 2020, કોલકાતા) : બંગાળી રૂપેરી પડદાના ખૂબસૂરત અને રોમૅન્ટિક નાયક. ચલચિત્રક્ષેત્રે તેમનો ઉદય સત્યજિત રેના ‘અપૂર સંસાર’થી થયો હતો. તે વખતે એમ.એ.નો અભ્યાસ કરતા યુવાન સૌમિત્ર નાટકોમાં પણ કામ કરતા હતા. અલબત્ત, આ પૂર્વે સત્યજિત રેના ‘અપરાજિતા’ માટે…
વધુ વાંચો >ચેટરટન ટૉમસ
ચેટરટન ટૉમસ (જ. 20 નવેમ્બર 1752, બ્રિસ્ટલ; અ. 24 ઑગસ્ટ 1770, બ્રૂક સ્ટ્રીટ, ઇંગ્લૅન્ડ) : અંગ્રેજ કવિ, પિતાના મૃત્યુ પછી જન્મ. માતાએ સેન્ટ મૅરી રેડક્લીફ ચર્ચના આશ્રયે પુત્રને ઉછેર્યો; નાનપણમાં કંઈક મંદ લાગતા ચેટરટનમાં 7 વર્ષની વયે વાચનનો ઊંડો શોખ જાગ્યો. શાળાના શિક્ષક ફિલિપ્સ ટૉમસની દેખરેખ હેઠળ કાવ્યો રચવા માંડ્યાં.…
વધુ વાંચો >ચૅડવિક, સર જેમ્સ
ચૅડવિક, સર જેમ્સ (જ. 20 ઑક્ટોબર 1891, મૅન્ચેસ્ટર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 24 જુલાઈ 1974, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : ન્યુટ્રૉનની શોધ માટે 1935ના વર્ષનું નોબેલ પારિતોષિક પ્રાપ્ત કરનાર વિજ્ઞાની. શરૂઆતનો અભ્યાસ મૅન્ચેસ્ટર ગ્રામર સ્કૂલમાં. 1911માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ મૅન્ચેસ્ટરમાંથી સ્નાતક થયા પછી તે જ યુનિવર્સિટીમાં એમ.એસસી. માટે જોડાઈ 1911થી 1913 દરમિયાન સર અર્નેસ્ટ રૂધરફર્ડના…
વધુ વાંચો >ચેતક :
ચેતક : મેવાડના રાજવી મહારાણા પ્રતાપનો વફાદાર ઘોડો. સમ્રાટ અકબર અને મહારાણા પ્રતાપ વચ્ચે લાંબા સમયથી ચાલતા સંઘર્ષનો યુદ્ધ દ્વારા અંત લાવવાના હેતુથી અકબરે રાણા પ્રતાપને પરાસ્ત કરવા માટે રાજા માનસિંઘની પસંદગી કરી. એપ્રિલ, 1576માં મોટા લશ્કર સાથે માનસિંઘે રાણા પ્રતાપ સામે લશ્કરી ઝુંબેશ શરૂ કરી. હલદીઘાટમાં બંનેની સેનાઓ વચ્ચે…
વધુ વાંચો >ચેતન સ્વામી
ચેતન સ્વામી (જ. 4 માર્ચ 1957, શ્રીડુંગરગઢ, જિ. બિકાનેર, રાજસ્થાન) : રાજસ્થાની લેખક. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘કિસ્તૂરી મિરગ’ બદલ 2005ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેમણે હિંદી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ. અને પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમણે હિંદીના અધ્યાપક તરીકે કામગીરી કરી. તેઓ ‘જગતી જોત’ માસિકના…
વધુ વાંચો >ચુંબકીય વિરૂપણ (magnetostriction)
ચુંબકીય વિરૂપણ (magnetostriction) : લોહચુંબકીય (ferro-megnetic) પદાર્થને ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં રાખતાં તેના પરિમાણમાં થતો ફેરફાર. જૂલ નામના વિજ્ઞાનીએ 1942માં ચુંબકીય વિરૂપણની ઘટના પ્રસ્થાપિત કરી હતી. તેને કારણે પદાર્થના આકાર અને કદમાં ફેરફાર થાય છે. ચુંબકીય વિરૂપણની અસરનું સરળ માપન રેખીય ચુંબકીય વિરૂપણ, વડે થાય છે, અહીં Δ1 પદાર્થનું પ્રતાન (extension) અને…
વધુ વાંચો >ચૂડાસમા વંશ
ચૂડાસમા વંશ : ઈ. સ. 875 લગભગ સિંધના સમા વંશનો ચંદ્રચૂડ સોરઠ વંથળી આવી તેના મામાની ગાદીએ બેઠો. તેના વંશજો ચૂડાસમા થયા. તેના પુત્ર મૂળરાજે રાજ્યનો વિસ્તાર વધાર્યો, તેનો પુત્ર વિશ્વવરાહ હતો. તેના પરાક્રમી પુત્ર રાહઘર કે ઘારીઓ જેને જૈન લેખો ગ્રહરિપુ કહે છે તેણે સૌરાષ્ટ્રનો ઘણો ભાગ જીતી લીધો.…
વધુ વાંચો >ચૂનાયુક્ત ખડકો (calcareous rocks)
ચૂનાયુક્ત ખડકો (calcareous rocks) : કોઈ પણ પ્રકારનો ચૂનાયુક્ત જળકૃત ખડક. ભૂપૃષ્ઠમાં મળી આવતા કાર્બોનેટ ખડકો પૈકીનો બહોળા પ્રમાણમાં વિતરણ પામેલો, મુખ્યત્વે કૅલ્શિયમ કાર્બોનેટ(CaCO3)ના બંધારણવાળો સ્તરબદ્ધ જળકૃત ખડકનો પ્રકાર. આ સંજ્ઞા કૅલ્શિયમ કે મૅગ્નેશિયમ કે બંનેના સંયુક્ત કાર્બોનેટનું 80 % જેટલું પ્રમાણ ધરાવતા ખડકો માટે પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ…
વધુ વાંચો >ચૂનો
ચૂનો : લીંપણ માટે દીવાલો પર વપરાતો માલ. પ્લાસ્ટર. ખાણના ઉપલા સ્તરમાંથી મળતા પથ્થરને પીસી તેનો ભૂકો કરવામાં આવે ત્યારબાદ જુદી જુદી પ્રક્રિયાઓ દ્વારા બારીક દળ તરીકે રૂપાંતર પામેલ માલને પાણી તથા રેતીમાં મિશ્ર કરી દીવાલો પર લગાવવામાં આવે છે, જેથી લીસી સપાટી મળે છે. ખૂબીદાર પ્લાસ્ટર માટે પણ ચૂનાનો…
વધુ વાંચો >ચૂનો (રસાયણશાસ્ત્ર)
ચૂનો (રસાયણશાસ્ત્ર) : કૅલ્શિયમ ઑક્સાઇડનું સામાન્ય નામ. સામાન્ય રીતે તેમાં થોડા પ્રમાણમાં મૅગ્નેશિયમ ઑક્સાઇડ તથા સિલિકાયુક્ત માટી તેમજ લોહની અશુદ્ધિઓ પણ હોય છે. ભારતમાં પ્રાચીન સમયથી ચૂનાનો ઉદ્યોગ અસ્તિત્વમાં છે. બાંધકામમાં વપરાતો ચૂનો ચૂના-પથ્થર(limestone)ને પીસીને તૈયાર કરાય છે. ભારતમાં ઓરિસા, મધ્યપ્રદેશ, બિહાર, પશ્ચિમ બંગાળ તથા રાજસ્થાનમાં આ ઉદ્યોગ સારી રીતે…
વધુ વાંચો >ચૂષક મૂળ (sucker root)
ચૂષક મૂળ (sucker root) : યજમાન(host)ના શરીરમાંથી પોષક તત્વો મેળવવા પરોપજીવી આવૃતબીજધારી (angiosperm) વનસ્પતિઓમાં વિકાસ પામેલ અસ્થાનિક (adventitious) મૂળ. આ મૂળ યજમાનની પેશીઓમાં પ્રવેશી બંનેનાં સંવહન પેશીતંત્રને જોડે છે. અમરવેલ જેવી સંપૂર્ણ પરોપજીવી વનસ્પતિનાં ચૂષકો યજમાનની અન્નવાહક અને જલવાહક પેશીમાંથી અનુક્રમે કાર્બનિક પોષક દ્રવ્યો અને પાણી તેમજ ખનિજ ક્ષારો શોષે…
વધુ વાંચો >ચૂસિયાં (bugs)
ચૂસિયાં (bugs) : ખેતીપાકમાં રસ ચૂસીને નુકસાન કરતી જીવાત. આ જીવાતનો અર્ધપક્ષ (Hemiptera) શ્રેણીમાં સમાવેશ થયેલ છે. (1) જુવારનાં ડૂંડાંનાં ચૂસિયાં : પૅરેગ્રીન્સ મેઇડીસના વૈજ્ઞાનિક નામથી ઓળખાતાં આ ચૂસિયાંનો ડેલ્ફેસીડી કુળમાં સમાવેશ થયેલો છે. પુખ્ત કીટક પીળાશ પડતા લીલા રંગનો અને આશરે 1 સેમી. લાંબો હોય છે. માદા ચૂસિયાં ડૂંડા…
વધુ વાંચો >ચૂંટણી
ચૂંટણી : લોકશાહી શાસનપદ્ધતિમાં મતદારો દ્વારા પ્રતિનિધિઓને પસંદ કરવાની પ્રક્રિયા. આધુનિક સમયમાં ‘લોકોની, લોકો દ્વારા ચાલતી અને લોકોને જવાબદાર એવી સરકાર’ એમ જ્યારે લોકશાહીની વ્યાખ્યા આપવામાં આવે છે ત્યારે તેમાં પ્રતિનિધિઓની મતદારો દ્વારા થતી પસંદગી અથવા ચૂંટણી અભિપ્રેત છે. આધુનિક સમયમાં નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં સીધી સામેલગીરી કે પ્રત્યક્ષ લોકશાહી શક્ય…
વધુ વાંચો >ચેક
ચેક : નિશ્ચિત બૅંકર પર લખવામાં આવેલી અને રજૂ કર્યે તુરત જ ચુકવણીપાત્ર ઠરતી હૂંડી. ચેક એ કોઈ એક વ્યક્તિએ પોતાની સહી સાથે કોઈક નિશ્ચિત બૅંકર પર લખેલો બિનશરતી આદેશ છે. એમાં લખનાર વ્યક્તિ બકરને આદેશ આપે છે કે તેમાં જણાવેલ ચોક્કસ રકમ તેમાં જણાવેલ ચોક્કસ વ્યક્તિને અગર તો તેના…
વધુ વાંચો >