૭.૦૪
ચલમથી ચંદ્રનગર
ચંગીઝખાન
ચંગીઝખાન (જ. 1167, મોંગોલિયા; અ. 25 જૂન 1227, જિ. ચિંગશુઈ, ચીન) : વિશ્વવિજેતા તરીકે અપ્રતિમ યુદ્ધકૌશલ અને પરાક્રમથી ધરા ધ્રુજાવનાર મૉંગોલ સમ્રાટ. મૂળ નામ ટેમુજીન કે ઝેંગીસ. મૉંગોલિયાની સરહદે આવેલ ઑનાન નદીના જમણા કાંઠે આવેલ ગામ જન્મસ્થળ. બોરજીન જાતિના રાજવંશી પિતા યેગુસીનું ઝેરથી મૃત્યુ થયું ત્યારે ચંગીઝખાનની વય 9 વરસની…
વધુ વાંચો >ચંડપ
ચંડપ : સોલંકી સમયના ગુજરાતના ઇતિહાસમાં પ્રાપ્ત થતા ‘ચંડપ’ નામના બે ઉલ્લેખો : (1) વાગડના પરમાર શાખાના રાજા ચંડપ અને (2) સોલંકી રાજવીઓના મંત્રી ચંડપ. (1) વાગડના પરમાર શાખાના રાજા ચંડપ : રાષ્ટ્રકૂટોના પ્રતિનિધિ નિમાયેલા ઉપેન્દ્ર કૃષ્ણરાજના બીજા પુત્ર ડંબરસિંહથી પરમાર વંશની બીજી શાખા ડુંગરપુર વાંસવાડાના ભીલ પ્રદેશ ‘વાગડ’માં ચાલી.…
વધુ વાંચો >ચંડાલિકા
ચંડાલિકા (1933) : રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરરચિત બંગાળી નૃત્યનાટિકા. આ નાટિકામાં 2 ર્દશ્યો અને 3 પાત્રો છે : પ્રકૃતિ, મા અને આનંદ. ભજવતી વખતે એક ર્દશ્ય અને દહીંવાલા, ચૂડીવાલા અને રાજવાડીનો અનુચર જેવાં બીજાં પાત્રો પણ ઉમેરાયાં. મૂળ નાટક લખાયું 1933માં અને નૃત્યનાટિકા રૂપે ર્દશ્યો અને પાત્રો ઉમેરાઈ નવી આવૃત્તિ તૈયાર થઈ…
વધુ વાંચો >ચંડી
ચંડી : चण्डि (चण्ड्) कोपे એ ધાતુ ઉપરથી નિષ્પન્ન થતો શબ્દ. તેનો અક્ષરશ: અર્થ અત્યંત કોપવાળી એવો થાય છે. વેદાન્તના મતે આ ચંડી પરબ્રહ્મની માયાશક્તિ છે, જ્યારે તંત્રશાસ્ત્ર તેને પરબ્રહ્મમહિષી (= પટરાણી) કહે છે. મધુ અને કૈટભ, મહિષાસુર, ધૂમ્રલોચન, ચંડ અને મુંડ, શુંભ અને નિશુંભ જેવા દુર્ધર અને દુર્જેય દાનવોનો…
વધુ વાંચો >ચંડીગઢ
ચંડીગઢ : ભારતનાં પંજાબ અને હરિયાણા એ બે રાજ્યોની રાજધાની. ભૌગોલિક સ્થાન : 30° 45’ ઉ. અ. અને 76° 45’ પૂ. રે.. 1947માં ભારતનું વિભાજન થતાં પંજાબના બે ભાગ થયા – પશ્ચિમ પંજાબ અને પૂર્વ પંજાબ. પશ્ચિમ પંજાબ પાકિસ્તાનનો ભાગ બન્યું; આને પરિણામે પંજાબની રાજધાનીનું સ્થળ લાહોર પાકિસ્તાનમાં જતાં, નવી…
વધુ વાંચો >ચંડીદાસ
ચંડીદાસ : બંગાળી ફિલ્મ. તે બંગાળી ભાષામાં પ્રથમવાર બંગાળની પ્રસિદ્ધ નિર્માણસંસ્થા ન્યૂ થિયેટર્સ દ્વારા નિર્માણ પામી. તેની પટકથા દેવકી બોઝની હતી અને નિર્દેશન પણ તેમણે જ કર્યું હતું. ફિલ્મના તસવીરકાર તરીકે બંગાળના પ્રસિદ્ધ કૅમેરામૅન નીતિન બોઝ હતા પાછળથી તે નિર્દેશક તરીકે પણ ખૂબ જાણીતા થયા. 24 સપ્ટેમ્બર 1932ના રોજ રજૂઆત…
વધુ વાંચો >ચંડીદાસ
ચંડીદાસ (આશરે પંદરમી સદી, ઈ. સ.) : મમ્મટના ‘કાવ્યપ્રકાશ’ના ટીકાકાર. તેમણે ‘દીપિકા’ નામે ટીકા રચી છે. તેની રચના તેમણે તેમના મિત્ર લક્ષ્મણ ભટ્ટની વિનંતીથી કરી હતી. ચંડીદાસ બંગાળના ‘મુખ’ કુળમાં જન્મ્યા હતા અને ગંગાના કિનારા પર રહેલા ઉદ્ધારણપુરથી 6.40 કિમી. દૂર કેતુગ્રામમાં તે રહેતા હતા. ‘દીપિકા’ સિવાય તેમણે કોઈ ‘ધ્વનિસિદ્ધાંતગ્રંથ’…
વધુ વાંચો >ચંડીદાસ (બડો) (પંદરમી સદી)
ચંડીદાસ (બડો) (પંદરમી સદી) : બંગાળી કવિ. બંગાળી વૈષ્ણવ સમાજમાં તેમનું ઘણું માન હતું. રાધાકૃષ્ણની લીલા સંબંધી કાવ્યો આપનાર આ કવિને આદિકવિ માનવામાં આવે છે. ‘દ્વિજ ચંડીદાસ’, ‘દીન ચંડીદાસ’, ‘બડો ચંડીદાસ’, ‘અનંતબડો ચંડીદાસ’ એવાં નામો સાથે જોડાયેલાં તેમનાં કેટલાંક પદો મળે છે. તેમની પદાવલીનાં ગીતોને લોકો કીર્તન તરીકે આજે પણ…
વધુ વાંચો >ચંડોળ
ચંડોળ : માથા પર મોટી કલગી ધરાવતું પૅસેરેફોર્મિસ શ્રેણીના એલાઉડિડે કુળનું પક્ષી. શાસ્ત્રીય નામ Galerida cristata chendoola; અંગ્રેજી crested lark. ખુશ હોય કે ચિડાયું હોય ત્યારે ચંડોળ કલગી ઊંચી કરે છે. તેનો રંગ રતાશ પડતો કથ્થાઈ હોય છે. તેના શરીર પર કાળા પટ્ટા હોય છે. તે ચકલીથી જરાક મોટું છે.…
વધુ વાંચો >ચંદગીરામ
ચંદગીરામ (જ. 9 નવેમ્બર 1937, હિસ્સાર જિલ્લો, હરિયાણા; અ. 29 જૂન 2010, ન્યુ દિલ્હી) : ભારતના કુસ્તીબાજ. 1954માં મૅટ્રિકમાં ઉત્તીર્ણ થયા બાદ આર્ટ ઍન્ડ ક્રાફ્રટનો ડિપ્લોમા મેળવી 1957માં મુંઢાલાની સરકારી હાઈસ્કૂલમાં ચિત્રશિક્ષક તરીકે કામ કર્યું; પરંતુ સાથોસાથ પહેલવાનીમાં રસ હોવાથી અને એમના કાકા સદારામ જાણીતા પહેલવાન હોવાથી પોતે પહેલવાન થવાનું…
વધુ વાંચો >ચલમ
ચલમ (જ. 18 મે 1894, ચેન્નાઈ; અ. 4 મે 1979, અરુણાચલમ્) : સુપ્રસિદ્ધ તેલુગુ નવલકથાકાર, નાટ્યકાર અને વાર્તાકાર. તેમનું મૂળ નામ વેંકટચલમ્ ગુડિપતિ હતું. તેમનો જન્મ ચેન્નાઈના બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ કોમ્મુરી શંભાશિવ અને માતાનું નામ વેંકટ સુબ્બમ્મા હતું. તેમણે તેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ તેનાલી અને કાકિનાડામાં લીધા…
વધુ વાંચો >ચલાવયવતા (tautomerism)
ચલાવયવતા (tautomerism) : કાર્બનિક સંયોજનોના બંધારણીય સમઘટકોનું પ્રત્યાવર્તી અન્યોન્ય આંતરરૂપાંતર (reversible interconversion). આવાં રૂપાંતરણોમાં મોટા ભાગની પ્રક્રિયાઓમાં પ્રોટૉનનું સ્થાનફેર થતું હોવાથી તેને પ્રોટોટ્રૉપી કહે છે. ઍલાઇલિક, વૅગ્નર-મીરવાઇન વગેરે પ્રક્રિયાઓમાં ઋણાયન (anion) સ્થાનફેર થતો હોઈ તેને ઍનાયનોટ્રૉપી કહે છે. આ પુનર્વિન્યાસ પ્રક્રિયાઓ પરિવર્તનશીલ હોવાથી તે ચલાવયવી પુનર્વિન્યાસ કહેવાય છે. અગાઉ થૉર્પ…
વધુ વાંચો >ચલાળા
ચલાળા : અમરેલી જિલ્લાના ધારી તાલુકાનું દાના ભગતની જગ્યાને લીધે જાણીતું થયેલ મથક. તે 21° 25’ ઉ. અ. અને 71° 12’ પૂ. રે. ઉપર આવેલું છે. તે ધારીથી 19 કિમી. અને અમરેલીથી 25.75 કિમી. દૂર છે. ખીજડિયા-ધારી-વેરાવળ રેલવે ઉપરનું સ્ટેશન છે અને બસવ્યવહાર દ્વારા અમરેલી, બગસરા, ધારી, રાજુલા અને જાફરાબાદ…
વધુ વાંચો >ચલીહા, બિમલાપ્રસાદ
ચલીહા, બિમલાપ્રસાદ (જ. 26 માર્ચ 1912, શિવસાગર; અ. 8 ફેબ્રુઆરી 1971, ગુવાહાટી) : અસમના અગ્રણી રાજનીતિજ્ઞ તથા સ્વાધીનતાસેનાની. પિતા કાલીપ્રસાદ જાણીતા વકીલ તથા ચાના બગીચાના માલિક. શિક્ષણ વતનમાં તથા કોલકાતામાં. આઝાદીની લડતમાં સક્રિય બનતાં શિક્ષણ પડતું મૂક્યું. સવિનય કાનૂનભંગની ચળવળમાં ભાગ લેવા બદલ કારાવાસ ભોગવ્યો (1921). સ્વયંચાલિત ચરખાની શોધ કરી;…
વધુ વાંચો >ચલીહા, સૌરભકુમાર
ચલીહા, સૌરભકુમાર (જ. 1930, ગુવાહાટી; અ. 25 જૂન 2011, ગુવાહાટી) : વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધના પ્રસિદ્ધ અસમિયા વાર્તાકાર. તેમનું મૂળ નામ સુરેન્દ્રનાથ મેધિ હતું. ‘ચલીહા સૌરભકુમાર’ તેમનું તખલ્લુસ છે. તેમણે ગુવાહાટીની કૉટન કૉલેજમાંથી 1950માં ભૌતિકશાસ્ત્ર સાથે બી.એસસી.ની ડિગ્રી ઑનર્સ સાથે અને ત્યારબાદ લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એસસી.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમણે અસમ ઇજનેરી…
વધુ વાંચો >ચવક
ચવક : આયુર્વેદિક ઔષધિ. સં. चविका, चव्य; હિં. चवक; લૅ. Piper chaba. ચવકમાં પીપરીમૂળ જેવા કફવાત-દોષશામક, પિત્તવર્ધક, દીપન, પાચન, વાતાનુલોમન, યકૃદુત્તેજક, કૃમિઘ્ન તથા હરસનાશક જેવા ખાસ ગુણ છે. તે અરુચિ, અગ્નિમાંદ્ય, અજીર્ણ, ઝાડા, ઉદરરોગ, કિડની(વૃક્ક)ના રોગો, ઉધરસ, શ્વાસ, જૂની શરદી, જળોદર, ઊલટી, કફજ પ્રમેહ, મેદરોગ, સંગ્રહણી, ક્ષય તથા મદ્યવિકારને મટાડે…
વધુ વાંચો >ચવાણ, યશવંતરાવ બળવંતરાવ
ચવાણ, યશવંતરાવ બળવંતરાવ (જ. 12 માર્ચ 1914, દેવરાષ્ટ્રે, જિલ્લો સાતારા; અ. 25 નવેમ્બર 1984, નવી દિલ્હી) : મહારાષ્ટ્રના અગ્રણી મુત્સદ્દી, રાજ્યના પ્રથમ મુખ્યમંત્રી (1960) તથા ભારતના સંરક્ષણપ્રધાન. સામાન્ય ખેડૂત કુટુંબમાં જન્મ. પ્રાથમિક શિક્ષણ કરાડમાં લીધું. ઉચ્ચ શિક્ષણ કોલ્હાપુર તથા પુણેમાં લીધું. બી.એ.; એલએલ.બી. સુધી અભ્યાસ કર્યો. 1930માં સવિનય કાનૂનભંગની ચળવળ…
વધુ વાંચો >ચશ્માં
ચશ્માં : ચશ્માંનો ઇતિહાસ ઘણો જૂનો છે. ઈ. સ. 150માં કલાડિઅસ ટૉલેમસે ગ્રીક અને રોમન લોકોને કાચના વાસણમાં પાણી ભરીને એ વાસણનો ઉપયોગ પદાર્થને મોટો કરીને જોવામાં થતો હોવાનું નોંધ્યું છે. 1270માં માર્કો પોલોએ ચીનના લોકો દૃષ્ટિ સુધારવા માટે દૃગકાચનો ઉપયોગ કરતા હોવાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. ત્યારથી પ્રથમ બહિર્ગોળ કાચનો…
વધુ વાંચો >ચહલ, યજુવેન્દ્રસિંહ
ચહલ, યજુવેન્દ્રસિંહ (જ. 23 જુલાઈ 1990, જીંદ, હરિયાણા) : જમણેરી લેગસ્પીનર યજુવેન્દ્રસિંહ ભારતનો એક માત્ર એવો ખેલાડી છે જેણે ચેસ અને ક્રિકેટ બંનેમાં આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું છે. 16 વર્ષથી નાની વયના ખેલાડીઓ માટે રમાતી વિશ્વ યુવા ચૅમ્પિયનશિપમાં તેણે ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું હતું. ત્યારબાદ ચેસ માટે સ્પોન્સરર ન મળતાં…
વધુ વાંચો >ચહેરાનો વિપત્તિકારક ચેપ
ચહેરાનો વિપત્તિકારક ચેપ : ચહેરા પર લાગતો જોખમી ચેપ. ચહેરામાં લોહીનું પરિભ્રમણ પુષ્કળ હોય છે. વળી નાકના ટેરવા અને હોઠોની આસપાસના ભાગમાંની શિરાઓ (veins) ચહેરાના સ્નાયુઓ તથા નેત્રકોટર(orbit)માંની નસો સાથે જોડાયેલી હોય છે અને તે દ્વારા ચહેરો ખોપરીની અંદર મગજની આસપાસ આવેલી શિરાઓ સાથે પણ જોડાણ ધરાવે છે. મગજની નીચલી…
વધુ વાંચો >