ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >ક્રેઇત્ઝ્બર્ગ, હૅરાલ્ડ
ક્રેઇત્ઝ્બર્ગ, હૅરાલ્ડ (જ. 11 ડિસેમ્બર 1902, રિખન્બર્ગ, બોહેમિયા; અ. 24 એપ્રિલ 1968, ગૂમ્લિજેન, બર્ન નજીક, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : આધુનિક જર્મન નર્તક અને કોરિયોગ્રાફર. મૂક એકપાત્રી (mime) અભિનય સાથે નૃત્યનું સંયોજન ધરાવતાં એકલ નૃત્યો માટે તેઓ જાણીતા છે. ડ્રૅસ્ડન બૅલે સ્કૂલમાં ક્રેઇત્ઝ્બર્ગ પ્રશિષ્ટ બૅલે શીખ્યા. ત્યાર બાદ મેરી વિગ્મૅન અને રુડોલ્ફ લૅબૅન…
વધુ વાંચો >ક્રેઇસ્લર, ફ્રિટ્ઝ
ક્રેઇસ્લર, ફ્રિટ્ઝ (જ. 2 ફેબ્રુઆરી 1875, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 29 જાન્યુઆરી 1962, ન્યૂયૉર્ક નગર, અમેરિકા) : પ્રસિદ્ધ વાયોલિનવાદક, વિયેના ખાતેની વિયેના કૉન્ઝર્વેટરીમાં સાત વરસની ઉંમરે ક્રેઇસ્લર વાયોલિનવાદન શીખવા માટે દાખલ થયેલા. 1885માં દસ વરસની ઉંમરે પૅરિસ જઈ પૅરિસ કૉન્ઝર્વેટરીમાં વાયોલિન અને સંગીતનિયોજન શીખવા માટે તેઓ દાખલ થયેલા. ત્યાર બાદ 1888-89માં…
વધુ વાંચો >ક્રૅગ અને ટેલ
ક્રૅગ અને ટેલ : હિમનદીજન્ય ઘસારાથી ઉદભવતું લક્ષણ. હિમનદીના માર્ગમાં બાધક બનતો ખડકજથ્થો ક્રૅગ તરીકે ઓળખાય છે. ક્રૅગની વિરુદ્ધ બાજુ પર હિમનદીના ઘસારાની ખાસ અસર થતી નથી, તેને ટેલ – પુચ્છભાગ કહેવામાં આવે છે. ક્યારેક હિમનદીની વહનદિશામાં સખત ખડકજથ્થો અવરોધ-સ્વરૂપે આવી જાય તો હિમનદીની આગળ ધપવાની ગતિ અવરોધાય છે. આથી…
વધુ વાંચો >ક્રૅગ, એડવર્ડ ગૉર્ડન
ક્રૅગ, એડવર્ડ ગૉર્ડન (જ. 16 જાન્યુઆરી 1872, સ્ટીવનેજ, હર્ટફોર્ડશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. જુલાઈ 1966, વેનિસ, ફ્રાંસ) : બ્રિટનના વિખ્યાત રંગભૂમિ-દિગ્દર્શક, સ્ટેજ-ડિઝાઇનર અને નાટ્યશાસ્ત્રના તત્વજ્ઞ. પ્રારંભિક તાલીમ મેળવી હૅન્રી ઇર્વિગ પાસેથી. 1897માં લાઇસિયમ થિયેટર છોડ્યું તે પહેલાં અગ્રણી યુવાન અભિનેતા તરીકેની તેમની પ્રતિષ્ઠા બંધાઈ ચૂકી હતી. હ્યૂબર્ટ વૉન હરકૉમર તથા પ્રતીકવાદીઓની શૈલીના…
વધુ વાંચો >ક્રેગ સી. મેલો
ક્રેગ સી. મેલો (જ. 18 ઑક્ટોબર 1960, ન્યૂ હેવન) : 2006ના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા જૈવરસાયણવિજ્ઞાની. તેમણે બ્રાઉન યુનિવર્સિટી, પ્રોવિડન્સ, આર.આઇ.માંથી જૈવરસાયણમાં બી.એસ.ની પદવી 1981માં અને હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી કોષીય અને વિકાસાત્મક (developmental) જીવવિજ્ઞાનમાં પીએચ.ડી.ની પદવી 1990માં પ્રાપ્ત કરી. ડૉક્ટરેટ પદવી મેળવ્યા પછી ફ્રેડ હચિન્સન કૅન્સર રિસર્ચ સેન્ટર, સિયેટલમાં ફેલો તરીકે તેમણે…
વધુ વાંચો >ક્રેટિનિઝમ
ક્રેટિનિઝમ : માનસિક ક્ષતિનો એક ચિકિત્સાલક્ષી પ્રકાર. જન્મ પૂર્વે અથવા તો જન્મ પછીની શરૂઆતની શૈશવાવસ્થા દરમિયાન કંઠગ્રંથિ(thyroidgland)ના અંત:સ્રાવ (hormones) થાઇરૉક્સિનની ઊણપને લીધે આ રોગ થાય છે. કંઠગ્રંથિનો વિકાસ ન થયો હોય અથવા તેને ઈજા થઈ હોય અથવા તેનો ક્ષય (degeneration) થયો હોય તો થાઇરૉક્સિનની ઊણપ ઉદભવે છે. ક્રેટિનિઝમનાં મુખ્ય બે…
વધુ વાંચો >ક્રેટેગસ
ક્રેટેગસ (Crataegus) : Rosaceae-નું વાડોમાં થતું શોભન વૃક્ષ. કુળ અં. the hawthron; ગુ. કટગ. તેનાં સહસભ્યોમાં Potentilla નર્મદાના પટ અને પાવાગઢ ઉપર મળે છે, પરંતુ હિમાલયના વાયવ્ય વિસ્તાર ઉપર 2,000-3,000 મીટર ઊંચાઈએ કટગનાં વૃક્ષો વધે છે. તેની બે જાતિઓ પ્રખ્યાત છે. C. oxycantha અને C. monogyna. તે આશરે 10 મીટર…
વધુ વાંચો >ક્રેડિટ-કાર્ડ
ક્રેડિટ-કાર્ડ : વ્યાપારી બૅન્કો દ્વારા પ્રતિષ્ઠિત અને સંપન્ન ગ્રાહકોને આપવામાં આવતું એક વિશિષ્ટ પ્રકારનું ઓળખપત્ર; જેમાં ગ્રાહકની વ્યક્તિગત ઓળખાણની વિગતો, સહીનો નમૂનો વગેરે દર્શાવવામાં આવેલ હોય છે અને કાર્ડને આધારે મુકરર કરેલ વેપારી પેઢીઓ પાસેથી જરૂરી ચીજવસ્તુઓ અને સેવા શાખ ઉપર પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. અગ્રગણ્ય પ્રતિષ્ઠિત ડિપાર્ટમેન્ટ સ્ટોર્સમાંથી છૂટક…
વધુ વાંચો >ક્રેત્યુ દ ત્વા
ક્રેત્યુ દ ત્વા (આશરે 1160-1182) : મધ્યયુગીન ફ્રેન્ચ કવિ તથા પ્રેમશૌર્યની રોમાન્સ પ્રકારની રચનાઓના આદ્ય સર્જક. તેમના જીવનકાળ વિશે ભાગ્યે જ કશી માહિતી સાંપડે છે; પરંતુ એટલું કહી શકાય તેમ છે કે લૂઈ સાતમાની પુત્રી અને શૅમ્પેનની કાઉન્ટેસ મેરીના દરબારમાં તે અવારનવાર આવતા-જતા. રાજદરબાર સાથેના ઘરોબાના પરિણામે રાજરંગ આલેખતી રોમાન્સ…
વધુ વાંચો >ક્રેન, સ્ટીફન
ક્રેન, સ્ટીફન (જ. 1 નવેમ્બર 1871, નેવાર્ક, ન્યૂ જર્સી, યુ.એસ.; અ. 5 જૂન 1900, બેડનવીલર બેડન, જર્મની) : અમેરિકન નવલકથાકાર, કવિ અને ટૂંકી-વાર્તાકાર. પિતા મેથડિસ્ટ પાદરી. શાળાનો અભ્યાસ પૂરો કરીને, ન્યૂયૉર્ક જઈને તેમણે પ્રથમ ‘ટ્રિબ્યૂન’માં અને ત્યાર બાદ ‘હૅરલ્ડ’માં સેવા આપી. ત્યાર બાદ 1893માં તેમણે પ્રથમ નવલકથા ‘મૅગી, અ ગર્લ…
વધુ વાંચો >