ખંડ ૬(૧)

ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ

ક્રિયા

ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાત્મક સંશોધન

ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…

વધુ વાંચો >

ક્રિયા-વિભવ (action potential)

ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાશીલ રંગકો

ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાશીલ સમૂહો

ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…

વધુ વાંચો >

ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી

ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…

વધુ વાંચો >

ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)

ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો   ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…

વધુ વાંચો >

ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર

ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…

વધુ વાંચો >

ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ

ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટલગ્રોથ

ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…

વધુ વાંચો >

ખટાઉ, કાવસજી પાલનજી

Jan 9, 1994

ખટાઉ, કાવસજી પાલનજી (જ. 1857, મુંબઈ; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, લાહોર) : ઓગણીસમી સદીની ગુજરાતી રંગભૂમિના કસબી દિગ્દર્શક. જન્મ મુંબઈમાં ડુક્કર બજારની સામે ધોબી તળાવના મકાનમાં. કુટુંબની હાલત ગરીબ હતી. એમને નાનપણથી વાંચવાનો ખૂબ શોખ હતો. તે શેક્સપિયરનાં નાટકો વાંચતા અને ઘરમાં એના પાઠો બોલતા. સૌપ્રથમ જહાંગીર ખંભાતાએ એમને પોતાની…

વધુ વાંચો >

ખટાઉ, ટિંગુ

Jan 9, 1994

ખટાઉ, ટિંગુ : ભારતના વિક્રમસર્જક તરણવીર. બાળપણમાં ‘ટિંગુ’ના હુલામણા નામે જાણીતા ડી. ડી. ખટાઉના પગમાં ખામી જણાતાં તબીબોએ તરવાની કસરત કરવાની સલાહ આપી. પરિણામે 3 વર્ષની ઉંમરથી ટિંગુનો નાતો તરણ સાથે જોડાયો. મહારાષ્ટ્ર રાજ્યની અને મુંબઈ યુનિવર્સિટીની ચાર વર્ષ સુધી ચૅમ્પિયનશિપ મેળવી. 1967માં રાષ્ટ્રીય સ્પર્ધામાં તરણના ત્રણ વિભાગમાં તેણે નવા…

વધુ વાંચો >

ખડકજન્ય ખનિજો

Jan 9, 1994

ખડકજન્ય ખનિજો (allogenic minerals) : જળકૃત ખડકોનાં બંધારણમાં રહેલાં ખનિજોનો એક સમૂહ. જળકૃત ખડકોના બંધારણમાં રહેલાં કેટલાંક ખનિજો તે ખડકોની ઉત્પત્તિ સાથે અથવા તેમની ઉત્પત્તિ પછીના ટૂંકા ગાળા દરમિયાન તેમાં જ ઉદભવે છે, જે ખડક સહજાત ખનિજો (authigenic minerals) તરીકે ઓળખાય છે. જળકૃત ખડકોનાં બીજાં કેટલાંક ખનિજોનો સમૂહ અસ્તિત્વ ધરાવતા…

વધુ વાંચો >

ખડકનિર્માણ-ખનિજો

Jan 9, 1994

ખડકનિર્માણ-ખનિજો : ખડક બનવા માટે જરૂરી ખનિજ કે ખનિજોનો સમૂહ. આજ સુધીમાં જાણવા મળેલાં હજારો ખનિજો પૈકી માત્ર વીસેક ખનિજો એવાં છે જે પૃથ્વીના પોપડાનો 99.9 ટકા ભાગ આવરી લે છે, તે ખડકનિર્માણ-ખનિજો તરીકે ઓળખાય છે. રાસાયણિક બંધારણની ર્દષ્ટિએ આ પૈકીનાં કેટલાંક ખનિજો સિલિકેટ, ઑક્સાઇડ, કાર્બોનેટ, સલ્ફેટ, ફૉસ્ફેટ અને સલ્ફાઇડ…

વધુ વાંચો >

ખડકવાસલા

Jan 9, 1994

ખડકવાસલા : પુણે જિલ્લાના હવેલી તાલુકાનું મહત્વનું શહેર. ભૌ. સ્થાન : 18o. 32´ ઉ. અ. અને 73o. 52´ પૂ. રે. તે પુણેથી 17 કિમી. દૂર નૈર્ઋત્યમાં સહ્યાદ્રિનાં શિખરો વચ્ચે મૂઠા નદી પર આવેલું છે. પુણે શહેરના પાણીપુરવઠા માટે 1879માં 32.6 મી. ઊંચો બંધ બાંધી અહીં જળાશય બનાવવામાં આવ્યું હતું. 1961માં…

વધુ વાંચો >

ખડકવિકૃતિ

Jan 9, 1994

ખડકવિકૃતિ : ભૂસંચલન, ભૂગર્ભનું તાપમાન તથા દબાણ અને મૅગ્માના અંતર્ભેદન જેવાં પરિબળોને કારણે ખડકમાં થતા સંરચનાત્મક અને ખનિજીય ફેરફારો. કેટલીક વખતે પૃથ્વીના પોપડાના અસ્તિત્વ ધરાવતા અગ્નિકૃત કે જળકૃત ખડકો ભૂસંચલનક્રિયાને કારણે ફક્ત દબાણની અસર હેઠળ કે દબાણ તેમજ ભૂગર્ભના તાપમાનની સંયુક્ત અસર હેઠળ આવે છે. આ ઉપરાંત, ક્યારેક પૃથ્વીના પોપડાના…

વધુ વાંચો >

ખડકવિદ્યા

Jan 9, 1994

ખડકવિદ્યા : ખડકોના પદ્ધતિસરના અભ્યાસ માટેની એક શાખા. તેમાં પૃથ્વીના બંધારણમાં રહેલા વિવિધ પ્રકારના ખડકોની ઉત્પત્તિ (petrogenesis) તેમજ તેમનાં રાસાયણિક, ખનિજીય અને કણરચનાત્મક લક્ષણોને સ્પર્શતા વર્ણનાત્મક અભ્યાસ (petrography)નો સમાવેશ થાય છે. ખડકવિદ્યાના પણ ત્રણ પેટા વિભાગો છે જેવા કે અગ્નિકૃત ખડકવિદ્યા, જળકૃત ખડકવિદ્યા અને વિકૃત ખડકવિદ્યા. વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે

વધુ વાંચો >

ખડક-સહજાત અને ખડકોત્તર નિક્ષેપો

Jan 9, 1994

ખડક-સહજાત અને ખડકોત્તર નિક્ષેપો (syngenetic deposits) : ખડકોની ઉત્પત્તિની સાથે સાથે જ ઉત્પન્ન થતા ખનિજ-નિક્ષેપો. દા.ત., મૅગ્માજન્ય નિક્ષેપો કે અલ્ટ્રાબેઝિક અગ્નિકૃત ખડકો સાથે સ્ફટિકીકરણ પામતા ક્રોમાઇટ નિક્ષેપો. ખડકોની ઉત્પત્તિ થઈ ગયા બાદ ગમે ત્યારે તૈયાર થઈ ખડકો સાથે સહયોગ પામતા નિક્ષેપો. તેને ખડકપશ્ચાત્ નિક્ષેપો પણ કહે છે; દા.ત., કણશ: વિસ્થાપન…

વધુ વાંચો >

ખડક-સહજાત જળ

Jan 9, 1994

ખડક-સહજાત જળ : રેતીખડકની જમાવટ સમયે રેતીકણોની સાથે જકડાયેલું સ્થાયી જળ. આમ ખડક-સહજાત જળની ઉત્પત્તિ રેતીખડકની ઉત્પત્તિ સાથે સંકળાયેલી છે. તેથી આવા જળની ગુણવત્તા રેતીખડકની જમાવટના સ્થળ પર આધારિત રહે છે. મુખ્યત્વે આ પ્રકારનું જળ ખૂબ ઊંડાઈએ આવેલા રેતીખડકોમાં સંગ્રહાયેલું હોય છે અને તે એક વખતના જૂના સમયના સમુદ્રના પાણીના…

વધુ વાંચો >

ખડકસિંગ, બાબા

Jan 9, 1994

ખડકસિંગ, બાબા (જ. 6 જૂન 1867, સિયાલકોટ, પાકિસ્તાન; અ. 6 ઑક્ટોબર 1963, નવી દિલ્હી) : રાષ્ટ્રવાદી શીખ નેતા, સ્વાતંત્ર્યસેનાની તથા શિરોમણિ અકાલી દલના સ્થાપક-પ્રમુખ. તે બાબા ખડકસિંગ તરીકે ઓળખાતા હતા. શરૂઆતનું શિક્ષણ સિયાલકોટ ખાતે. પંજાબ યુનિવર્સિટીના સ્નાતક. પિતાના મૃત્યુને કારણે કાયદાનો અભ્યાસ અધવચ્ચે છોડવો પડ્યો. શીખોને આધુનિક શિક્ષણ આપવાના હિમાયતી.…

વધુ વાંચો >