ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >ક્લૉડિયસ, આલ્બર્ટ
ક્લૉડિયસ, આલ્બર્ટ (જ. 1 ઑગસ્ટ ઈ. પૂ. 10, લિયોન્સ, ફ્રાન્સ; અ. 13 ઑક્ટોબર ઈ. સ. 41-54) : પ્રાચીન રોમના સમ્રાટ. તેમનું આખું નામ ટાઇબેરિયસ ક્લૉડિયસ ડ્રુસસ નીરો જર્મેનિક્સ હતું. તેમણે રોમન સામ્રાજ્યને ઉત્તર આફ્રિકા અને બ્રિટન સુધી વિસ્તાર્યું. સમ્રાટ બન્યા તે પૂર્વે તેઓ ઇતિહાસકાર હતા. તેમણે એટ્રુસ્કનોના ઇતિહાસ વિશે 20…
વધુ વાંચો >ક્લૉડિયસ, લેસ્લી
ક્લૉડિયસ, લેસ્લી (જ. 25 માર્ચ 1927, બિલાસપુર; અ. 20 ડિસેમ્બર 2012, કોલકાતા) : સતત ચાર ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં (1948-60) ભાગ લેનારા ભારતીય હૉકી ટીમના રાઇટ-હાફ ખેલાડી. આખું નામ લેસ્લી વોલ્ટર ક્લોડિયસ. બિલાસપુરની રેલવે સ્કૂલમાં જુનિયર કેમ્બ્રિજ સુધી અભ્યાસ. 1946માં 19 વર્ષની વયે બી. એન. રેલવેની હૉકી ટીમના સેન્ટર-હાફ ખેલાડી ઈજાગ્રસ્ત થતાં…
વધુ વાંચો >ક્લોદ, લ જુને
ક્લોદ, લ જુને (Claude, Le Jeune) (જ. આશરે 1527, ફ્રાંસ; અ. 26 સપ્ટેમ્બર આશરે 1600, ફ્રાંસ) : સોળમી સદીના ફ્રાંસના સૌથી વધુ મહત્ત્વના સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. એમણે લખેલાં સૂરાવલિઓનાં પુસ્તકો ‘બુક્સ ઑવ્ ટ્યૂન્સ’ બીજી એક સદી સુધી ફ્રેંચ સંગીતકારો અને સ્વરનિયોજકોના પ્રેરણાસ્રોત બની રહ્યાં. મોટા ભાગનાં આ પુસ્તકો કાળગ્રસ્ત થયાં…
વધુ વાંચો >ક્લોદલ, પૉલ
ક્લોદલ, પૉલ (જ. 6 ઑગસ્ટ 1868, વિલેનાવ-સુર-ફેરે-એન-વાર્દેનોઇ, ફ્રાન્સ; અ. 23 ફેબ્રુઆરી 1955, પૅરિસ) : પ્રતિભાશાળી ફ્રેંચ કવિ, નાટ્યકાર અને નિબંધકાર. તેમનું મૂળ નામ લૂઈ-ચાર્લ્સ-મેરી હતું. પૅરિસની નજીક એઇસ્ને નગરના એક સંપન્ન પરિવારમાં જન્મ. સાહિત્ય-સંસ્કારના કૌટુંબિક વાતાવરણને કારણે ક્લોદલની સાહિત્યરુચિ બાળવયથી જ ઘડાતી આવી. અઢારની વયે રબોની કવિતાની ગાઢ અસર નીચે…
વધુ વાંચો >ક્લૉદિયોં
ક્લૉદિયોં (Clodion) (જ. 20 ડિસેમ્બર 1738, નેન્સી, ફ્રાન્સ; અ. 29 માર્ચ 1814, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : રોકોકો શૈલીના અગ્રણી ફ્રેન્ચ શિલ્પી. મૂળ નામ ક્લૉદ મિશે. 1775માં ફ્રેન્ચ શિલ્પી લામ્બે-સિગિસ્બે (Lamberl-Sigisbert) હેઠળ ક્લૉદિયોંએ શિલ્પકલા શીખવી શરૂ કરેલી. લામ્બે-સિગિસ્બેના અવસાન પછી પ્રસિદ્ધ ફ્રેન્ચ શિલ્પી જે. બી. પિગાલેના તેઓ શિષ્ય બન્યા. 1759માં ક્લૉદિયોંને શિલ્પસર્જન…
વધુ વાંચો >ક્લોન
ક્લોન : એકલ પૂર્વજમાંથી અલિંગી પ્રજનન દ્વારા ઉત્પન્ન અને એકસરખાં જનીનો ધરાવતા સજીવોનો સમૂહ. જો પ્રજનક(parent) વિશિષ્ટ પર્યાવરણમાં સારી રીતે વિકાસ પામેલો હોય તો તેનાં ક્લોન સંતાનો પણ તેવા પર્યાવરણમાં સ્થિર અને લાભકારી જીવન પસાર કરતાં હોય છે; પરંતુ પર્યાવરણ બદલાતાં, અલિંગી પ્રજનનને લીધે આવાં સંતાનોનાં જનીનોમાં કોઈ પણ જાતના…
વધુ વાંચો >ક્લૉનિડીન
ક્લૉનિડીન : લોહીનું દબાણ ઘટાડતું એક ઔષધ. ક્લૉનિડીન α2-એડ્રિનર્જિક પ્રકારના અનુકંપી સ્વીકારકો(sympathetic receptors)નું વિશિષ્ટ રીતે (selectively) ઉત્તેજન કરે છે. તે દ્વારા તે લોહીનું દબાણ ઘટાડે છે, ઘેન લાવે છે તથા હૃદયના ધબકારા ધીમા કરે છે. જો નસ વાટે તે અપાય તો સૌપ્રથમ લોહીનું દબાણ વધે છે અને ત્યાર પછી તે…
વધુ વાંચો >ક્લૉપસ્ટૉક, ફ્રેડરિક
ક્લૉપસ્ટૉક, ફ્રેડરિક (જ. 2 જુલાઈ 1724, ક્વેદ્લિંગબર્ગ, સૅક્સની, અ. 14 માર્ચ 1803, હેમ્બર્ગ) : પ્રથમ અર્વાચીન જર્મન કવિ. જર્મન સાહિત્યના નવવિધાનકાળને સમૃદ્ધ કરવામાં તેમણે મોટો ફાળો આપ્યો છે. શ્લેગલ, શીલર, લેસિંગ, ગટે આદિ કવિજનો સામે ક્લૉપસ્ટૉકે તૈયાર કરેલી અર્વાચીન ઊર્મિકવિતાની એક ભૂમિકા હતી. મિલ્ટનની સીધી અસર નીચે આ ક્લૉપસ્ટૉકે ઈશુની…
વધુ વાંચો >ક્લૉરડેન
ક્લૉરડેન : ઑક્ટાક્લૉરોહેક્ઝાહાઇડ્રોમિથેનોઇન્ડિન(C10H6Cl8)ના એક જ અણુસૂત્રવાળા પરંતુ જુદાં જુદાં બંધારણીય સૂત્રોવાળા સમઘટકોનું સામૂહિક નામ. ક્લૉરડેન તેમાંનો એક સમઘટક છે જે સ્પર્શ-કીટકનાશક (contact insecticide) તરીકે વપરાય છે. તે ઑક્ટાક્લૉર તરીકે પણ ઓળખાય છે. સાયક્લૉપેન્ટાડાઇન અને હેકઝાક્લૉરોસાયક્લોપેન્ટાડાઇન વચ્ચે યોગશીલ પ્રક્રિયા થવાથી ક્લૉરડિન મળે છે. તેની ક્લોરિન સાથે યોગશીલ પ્રક્રિયા કરવાથી ક્લૉરડેન મળે.…
વધુ વાંચો >ક્લોરલ (ક્લોરલ હાઇડ્રેટ)
ક્લોરલ(ક્લોરલ હાઇડ્રેટ) : પાણીનું એક અણુ ધરાવતું ક્લોરિનયુક્ત ઍલિફૅટિક આલ્ડિહાઇડ પૈકીનું ટ્રાયક્લૉરોએસિટાલ્ડિહાઇડ સંયોજન. નિર્જળ ઇથેનૉલના ક્લોરિનેશનથી, મૉનોક્લોરો અને ડાયક્લોરો એસિટાલ્ડિહાઇડના SbCl3 ઉદ્દીપકની હાજરીમાં 70° સે. તાપમાને ક્લોરિનેશનથી તેમજ એસિટાલ્ડિહાઇડનું HClની હાજરીમાં 80°થી 90° સે. તાપમાને ક્લોરિનેશન કરતાં તે મળે છે. તે રંગવિહીન, તૈલી, ચોક્કસ પ્રકારની વાસવાળું પ્રવાહી છે. પાણી સાથે…
વધુ વાંચો >