ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્ષત્રપ શિલ્પકલા
ક્ષત્રપ શિલ્પકલા : ઈ. સ. 1થી ઈ. સ. 400 દરમિયાન પશ્ચિમી ક્ષત્રપોના અમલ દરમિયાન ગુજરાતમાં પણ ક્ષત્રપ શિલ્પકલાનો વિકાસ થયો, જેમાં ખડકોમાં કંડારેલી ગુફાઓમાં તથા ઈંટેરી સ્તૂપો પર કરેલાં અર્ધશિલ્પ રૂપાંકનો તેમજ દેવતાઓનાં પૂર્ણમૂર્ત શિલ્પોનો સમાવેશ થાય છે. જૂનાગઢની બાવાપ્યારાની અને ઉપરકોટની બૌદ્ધ ગુફાઓ તથા સાણા અને તળાજાની બૌદ્ધ ગુફાઓ…
વધુ વાંચો >ક્ષત્રપ સ્થાપત્ય
ક્ષત્રપ સ્થાપત્ય : ગુજરાતના સૌપ્રથમ સ્વતંત્ર ક્ષત્રપ રાજ્યની સ્થાપત્ય-કલા. ઈશુની પ્રથમ ચાર સદી ચાલેલા આ રાજ્યે સ્થાપત્ય-કલાના ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ પ્રદાન કરેલું છે અને પ્રાગ્-ગુપ્તકાલીન શૈલી વિકસાવેલી છે. ક્ષત્રપ-સ્થાપત્ય શૈલોત્કીર્ણ અને ઈંટેરી છે. તેમાં બાવા-પ્યારા, ઉપરકોટ, ખાપરા-કોડિયા (ત્રણેય જૂનાગઢમાં), તળાજા, સાણા, ઢાંક, ઝીંઝુ, રીઝર, ખંભાલીડા અને કડિયા ડુંગરની ગુફાઓનો સમાવેશ થાય…
વધુ વાંચો >ક્ષત્રિય
ક્ષત્રિય : વેદધર્માવલંબી લોકોમાં સ્વીકારાયેલા બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્ર એ ચાર વર્ણો પૈકીનો એક. વર્ણોનો સર્વપ્રથમ ઉલ્લેખ ઋગ્વેદમાં (ઋ. સં. 10.90.12માં) છે. આ મંત્રમાં ‘રાજન્ય’ શબ્દ ક્ષત્રિયના સમાનાર્થક તરીકે વપરાયો છે. ક્ષત્રિય માટે ‘ક્ષત્ર’ શબ્દ પણ પ્રયોજાયેલો છે. ક્ષત કે સંકટમાંથી રક્ષા કરે તે ક્ષત્ર (क्षद् + त्रै + क)…
વધુ વાંચો >ક્ષત્રિય, રશ્મિ
ક્ષત્રિય, રશ્મિ (જ. 21 ફેબ્રુઆરી 1926, વડોદરા, ગુજરાત; અ. ઑગસ્ટ 1986, અમદાવાદ, ગુજરાત) : ગુજરાતના આધુનિક ચિત્રકાર અને કલાશિક્ષક. સામાન્ય સ્થિતિના મધ્યમ વર્ગમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાર વર્ષની કુમળી વય પહેલાં પિતા અને પછી માતાનું અવસાન થતાં કાકાએ તેમને છત્ર પૂરું પાડ્યું. ચિત્રકલાનો અભ્યાસ કરવા અમદાવાદ આવી પહોંચ્યા અને રવિશંકર…
વધુ વાંચો >ક્ષત્રિયસભા
ક્ષત્રિયસભા : કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતના રાજપૂતોનું આઝાદી બાદ સ્થપાયેલું સંગઠન. ભારતમાં આઝાદી સાથે રાજકીય પરિવર્તનનાં એંધાણ દેખાતાં હતાં ત્યારે કેટલાક રાજપૂત આગેવાનોને લાગ્યું કે નવી રાજકીય પરિસ્થિતિમાં જો એમને રાજકીય તખ્તા પર ટકવું હોય તો એમણે સંગઠિત થઈ સંખ્યાનો વ્યાપ વધારવો જોઈએ. આવા કેટલાક આગેવાનોએ ભેગા થઈ 15 નવેમ્બર…
વધુ વાંચો >ક્ષત્રી, લીલ બહાદુર
ક્ષત્રી, લીલ બહાદુર (જ. 1 માર્ચ 1933, ગુવાહાટી) : નેપાળી સાહિત્યકાર. તેમની ‘બ્રહ્મપુત્ર કા છેડછાડ’ નામની કૃતિને 1987ના વર્ષનો ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર અપાયો હતો. તેમણે શાળાકીય શિક્ષણ શિલોંગમાં અને ઉચ્ચ શિક્ષણ ગુવાહાટીમાં મેળવ્યું. ત્યાંથી જ તેમણે 1958માં અર્થશાસ્ત્રમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી મેળવી. થોડો વખત ગુવાહાટી ખાતેના આકાશવાણી કેન્દ્રમાં સ્ટાફ આર્ટિસ્ટ…
વધુ વાંચો >ક્ષય
ક્ષય (tuberculosis) : માયકોબૅક્ટેરિયમ ટ્યૂબર્ક્યુલોસિસ નામના જીવાણુ(bacteria) થી થતો લાંબા ગાળાનો ચેપી રોગ. આયુર્વેદમાં ક્ષયરોગનો ઉલ્લેખ ચરકનિદાન, ચરકચિકિત્સા, સુશ્રુતસંહિતા જેવા ગ્રંથોમાં કરવામાં આવેલ છે. ક્ષયરોગ આખા વિશ્વમાં બધે જ થાય છે. ઇજિપ્તના પિરામિડોમાં હાડકાંનો ક્ષય દર્શાવતાં પાત્રોનો ઉલ્લેખ છે. આયુર્વેદમાં આ રોગને રાજયક્ષ્મા તરીકે ઓળખાવ્યો છે કારણ કે ગ્રહોનો રાજા…
વધુ વાંચો >ક્ષય-અચલાંક
ક્ષય-અચલાંક (decay constant) : રેડિયોઍક્ટિવિટીની ઘટનામાં ઉદભવતો એક અચલાંક. પરમાણુની નાભિ(nucleus)માં ધનવિદ્યુતભારિત પ્રોટૉન અને વિદ્યુતભારરહિત ન્યૂટ્રૉન આવેલા છે જે ન્યૂક્લિયૉનના સંયુક્ત નામે ઓળખાય છે. ન્યૂક્લિયસમાં બે પ્રકારનાં ન્યૂક્લીય બળો ઉદભવતાં હોય છે : (1) બે પ્રોટૉન વચ્ચે લાગતું ગુરુ-અંતરી (long range) અપાકર્ષણનું કુલંબીય બળ; (2) બે પ્રોટૉન કે બે ન્યૂટ્રૉન…
વધુ વાંચો >ક્ષય, આંતરડાનો
ક્ષય, આંતરડાનો : આંતરડામાં ક્ષયનો રોગ થવો તે. બિનપાસ્ચ્યુરાઇઝ્ડ દૂધ એમ. બોવાઇન જીવાણુનું વાહક છે અને તેના વ્યાપક ઉપયોગને લીધે પહેલાં આંતરડાનો ક્ષય વધુ જોવા મળતો હતો. અત્યારે પણ આંતરડામાં જ પ્રાથમિક ચેપ લાગ્યો હોય તેવા દર્દીઓ હોય છે. તેમનામાં કયા માર્ગે જીવાણુ પ્રવેશ્યા હશે તે નિશ્ચિત કરી શકાયું નથી.…
વધુ વાંચો >ક્ષય, કટિસાંધાનો
ક્ષય, કટિસાંધાનો : જુઓ ક્ષય, હાડકાં અને સાંધાનો.
વધુ વાંચો >ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >