ખંડ ૬(૧)

ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ

ક્વિલોન

ક્વિલોન : કેરળ રાજ્યમાં અરબી સમુદ્રને કિનારે 8°-53° ઉત્તર અક્ષાંશ અને 76°-35° પૂર્વ રેખાંશ ઉપર આવેલું નાનું બંદર. આ શહેર તિરુવનન્તપુરમ્થી 64 કિમી. અને એલેપ્પીથી 90 કિમી. ઉત્તરે દરિયાકાંઠા અને અષ્ટમુડી બૅકવૉટરના દક્ષિણ છેડા વચ્ચે આવેલું છે. ક્વિલોન 1904માં રેલવે-સ્ટેશન બન્યું. તેને રેલવે દ્વારા તિરુવનન્તપુરમ્ સાથે 1918માં અને એર્નાકુલમ્ સાથે…

વધુ વાંચો >

ક્વીચુઆ (પ્રજા)

ક્વીચુઆ (પ્રજા) : દક્ષિણ અમેરિકાની આદિવાસી જાતિના લોકો, તેઓ મુખ્યત્વે પેરુ, ઇક્વેડૉર અને બોલિવિયામાં રહે છે. દક્ષિણ અમેરિકાના આ પ્રદેશોમાં વસતા એમારા લોકો સાથે તેઓ સાંસ્કૃતિક અને ભાષાકીય સંબંધ ધરાવે છે. ઇન્કા સામ્રાજ્યમાં ક્વીચુઆ જાતિ સૌથી વધુ શક્તિશાળી – વગદાર બની હતી. તેઓ તે વખતે પેરુની દક્ષિણના પર્વતાળ પ્રદેશમાં વસતા…

વધુ વાંચો >

ક્વીટો

ક્વીટો : ઉત્તર ઇક્વેડૉરના ઉચ્ચ પ્રદેશમાં ઍન્ડીઝનાં ઊંચાં શિખરો અને ભેખડો વચ્ચે આવેલી ઇક્વેડૉરની રાજધાની તથા વસ્તીની ર્દષ્ટિએ બીજા નંબરનું શહેર. ભૌ. સ્થાન : 0°.13´ દ. અ. અને 76°.30´ પ.રે. વિષુવવૃત્તથી દક્ષિણે માત્ર 22 કિમી. દૂર 4,794 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલા આ શહેરની આબોહવા ઉનાળામાં પણ ખુશનુમા રહે છે. સરેરાશ તાપમાન…

વધુ વાંચો >

ક્વીન્સલૅન્ડ

ક્વીન્સલૅન્ડ : ઑસ્ટ્રેલિયાનું ઈશાન દિશામાં આવેલું ઘટક રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન 22° દ. અ. અને 145 પૂ. રે. તેની વાયવ્યે કાર્પેન્ટેરિયાની ખાડી, ઈશાન અને પૂર્વમાં કૉરલ સમુદ્ર તથા દક્ષિણ પૅસિફિક મહાસાગર, દક્ષિણમાં ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ, નૈર્ઋત્યમાં દક્ષિણ ઑસ્ટ્રેલિયા તથા પશ્ચિમમાં નૉર્ધર્ન ટેરિટરી આવેલાં છે. આ રાજ્ય દેશનાં છ ઘટક રાજ્યોમાં વિસ્તારની…

વધુ વાંચો >

ક્વેકર્સ

ક્વેકર્સ : ‘ધ સોસાયટી ઑવ્ ફ્રેન્ડ્ઝ’ તરીકે ઓળખાતો ખ્રિસ્તી ધર્મનો સંપ્રદાય, જે ઇંગ્લૅન્ડમાં સત્તરમી સદીમાં આંતરવિગ્રહના સમયે શરૂ થયેલો. તેના મૂળ પ્રવર્તક જ્યૉર્જ ફૉક્સ હતા. તેમની માન્યતા પ્રમાણે ઈશુ ખ્રિસ્ત અન્ય કોઈ માધ્યમ સિવાય સીધા જ તેમના અનુયાયીઓને પ્રાપ્ત થાય છે. તે બાહ્ય આચાર કે કર્મકાંડને બદલે અંત:પ્રેરણા અને મનશ્ચક્ષુને…

વધુ વાંચો >

ક્વેટા

ક્વેટા : પાકિસ્તાનના બલૂચિસ્તાન પ્રાંતનું પાટનગર. તેનું સૌથી મોટું શહેર અને લશ્કરી મથક. ક્વેટા લગભગ 30° ઉ. અ. અને 66°-02´ પૂ. રે. ઉપર આવેલું છે અને કરાંચીથી તેનું અંતર 608 કિમી. છે. ઈરાન અને અફઘાનિસ્તાન જવા માટે પ્રવેશદ્વારરૂપ બોલનઘાટ લશ્કરી ર્દષ્ટિએ વ્યૂહાત્મક મહત્વ ધરાવે છે. આઝાદી પૂર્વે અહીં લશ્કરી છાવણી…

વધુ વાંચો >

ક્વેત્ઝાલકોટલ

ક્વેત્ઝાલકોટલ : પુરોહિત, લોકસેવક, શાસક, સર્પદેવ, આકાશદેવ એમ વિવિધ નામે ઓળખાતું પૌરાણિક પાત્ર. ટૉલ્ટેક પ્રજાના આ શાસકે મેક્સિકોમાં આવેલી પ્રાચીન રાજધાની તુલા ઉપર બાવીસ વર્ષ રાજ્ય ભોગવ્યું હતું. યાદવાસ્થળીમાં હારવાથી પોતાના મોટા સમૂહ સાથે એણે કહેવાતી દરિયાઈ સફર કરી હતી; પોતાના જન્મવર્ષે પાછા ફરવાની પ્રતિજ્ઞા સાથે તે નાસી છૂટ્યો હતો.…

વધુ વાંચો >

ક્વેલ્યાર, પેરેસ દે જેવિયર

ક્વેલ્યાર, પેરેસ દે જેવિયર (Cuellar, Perez de Javier) (જ. 19 જાન્યુઆરી 1920, લીમા, પેરુ; અ. 4 માર્ચ 2020 લીમા, પેરુ) : કુશળ મુત્સદ્દી તથા રાષ્ટ્રસંઘના મહામંત્રી (1982). લીમાના કૅથલિક વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ. કાયદાશાસ્ત્રમાં પદવી મેળવ્યા પછી વકીલાત શરૂ કરી. 1940માં પેરુના વિદેશ ખાતામાં તથા 1944માં રાજદ્વારી સેવામાં દાખલ થયા. ફ્રાન્સ, ઇંગ્લૅન્ડ,…

વધુ વાંચો >

ક્વેસિયા

ક્વેસિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સીમારાઉબેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તેની એક જાતિ Quassia amara L. (ગુ. અરુન્ધતી, સુરીનામ; અં. લિગ્નમ, એશિયા). તે 15.20 મી. ઊંચું વૃક્ષ છે. ભારતમાં ક્વેસિયાની બે જાતો જોવા મળે છે : Q. amara – surinam ક્વેસિયા અને Q. indica (syn. Q. Samudera indica અને Samadera…

વધુ વાંચો >

ક્વેસ્ટા

ક્વેસ્ટા : ભૂમિ-આકારનો એક લાક્ષણિક પ્રકાર. મૂળ સ્પૅનિશ શબ્દ. ભૂમિ-આકારની બે બાજુઓના ઢોળાવના ઓછાવત્તા પ્રમાણ માટે પ્રયોજાતો ભૂપૃષ્ઠશાસ્ત્રીય એકમ (geomorphological unit). જે ભૂમિ-આકારમાં એક બાજુનો ઢોળાવ આછો ઢળતો હોય અને ખડક સ્તરોની નમનદિશા પણ ઢોળાવતરફી હોય અને બીજી બાજુનો ઢોળાવ સમુત્પ્રપાત(scarp)ની જેમ ઉગ્ર હોય એવા ભૂમિ-આકારના ઢોળાવો માટે આ શબ્દ…

વધુ વાંચો >

ક્રિયા

Jan 1, 1994

ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાત્મક સંશોધન

Jan 1, 1994

ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…

વધુ વાંચો >

ક્રિયા-વિભવ (action potential)

Jan 1, 1994

ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાશીલ રંગકો

Jan 1, 1994

ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…

વધુ વાંચો >

ક્રિયાશીલ સમૂહો

Jan 1, 1994

ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…

વધુ વાંચો >

ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી

Jan 1, 1994

ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…

વધુ વાંચો >

ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)

Jan 1, 1994

ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો   ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…

વધુ વાંચો >

ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર

Jan 1, 1994

ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…

વધુ વાંચો >

ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ

Jan 1, 1994

ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી

વધુ વાંચો >

ક્રિસ્ટલગ્રોથ

Jan 1, 1994

ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…

વધુ વાંચો >