ખંડ ૫
કિઓન્જારથી ક્રિમોના
કૈવલ્યધામ
કૈવલ્યધામ : યોગવિદ્યાના શાસ્ત્રશુદ્ધ અભ્યાસ માટેની સંસ્થા. મુંબઈ-પુણે વચ્ચે આવેલા જાણીતા ગિરિમથક લોણાવળા ખાતે 1924માં સ્વામી કુવલયાનંદે (1883-1966) તેની સ્થાપના કરી હતી. તેનો ઉદ્દેશ યોગનો પદ્ધતિસર પ્રસાર કરવાનો છે અને તે માટે આ સંસ્થામાં પ્રાચીન અને અર્વાચીન બંને પ્રકારની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેમાં યોગના આધ્યાત્મિક પાસા પર વિશેષ…
વધુ વાંચો >કૈસર વિલિયમ બીજો
કૈસર વિલિયમ બીજો (શાસનકાળ 1888-1918) : જર્મનીનો સમ્રાટ. તે ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદ તેમજ સામ્રાજ્યવાદનો પુરસ્કર્તા હતો. આથી તેણે જર્મનીની લશ્કરી તેમજ નૌકા-તાકાતનો ભારે વિકાસ કરીને, એશિયા તથા આફ્રિકામાંનાં જર્મન સંસ્થાનોનો વિસ્તાર કરવાની નીતિ અપનાવી. પરિણામે જર્મનીને ઇંગ્લૅન્ડ અને ફ્રાન્સ સાથે સંઘર્ષમાં ઊતરવું પડે તેવી પરિસ્થિતિ પેદા થઈ. જર્મનીના એકીકરણમાં મુખ્ય ભાગ…
વધુ વાંચો >કૉઇક્સ
કૉઇક્સ : વર્ગ એકદલા, કુળ ગ્રેમિનીની વનસ્પતિની એક પ્રજાતિ. આ પ્રજાતિ લગભગ 9 જાતિઓ ધરાવે છે. C. lacryma-jobi, Linn; અં. Job’s tears; હિં. संकरु એ સૌથી મહત્વની જાતિ છે અને તે નાસપતિ આકારનાં ચળકતાં ફળ માટે ઉગાડાય છે. ફળનો ખોરાક તરીકે તેમજ શોભા માટે ઉપયોગ થાય છે. તે 3થી 6…
વધુ વાંચો >કોઈ પણ એક ફૂલનું નામ બોલો તો
કોઈ પણ એક ફૂલનું નામ બોલો તો (1974) : જાણીતું ગુજરાતી નાટક. લેખક મધુ રાય. પ્રચ્છન્ન અપરાધ, વિશિષ્ટ સજા અને વિષમ પરિસ્થિતિમાં પ્રવર્તતા માનવમનને ર્દશ્ય રૂપે રંગભૂમિ પર રજૂ કરતું આ ચતુરંકી નાટક વીસમી સદીના સાતમા દશકનું સીમાસ્તંભરૂપ નાટક ગણાય છે. મંચનપ્રવૃત્તિ સાથે સક્રિય રીતે સંકળાયેલ મધુ રાયની આ નાટ્યકૃતિની…
વધુ વાંચો >કૉઇપલ પરિવાર
કૉઇપલ પરિવાર (Koypel Family) [(કૉઇપલ, નોએલ : જ. 1628, ફ્રાંસ; અ. 1707, ફ્રાંસ); (કૉઇપલ, ઍન્તૉઇન : જ. 1661, ફ્રાંસ; અ. 1722, ફ્રાંસ); (કૉઇપલ, નોએલ-નિકોલસ : જ. 1690, ફ્રાંસ; અ. 1734, ફ્રાંસ); (કૉઇપલ, ચાર્લી-ઍન્તોઇન : જ. 1694, ફ્રાંસ; અ. 1752, ફ્રાંસ)] : ફ્રેંચ બરોક-શૈલીમાં ચિત્રણા કરનાર ફ્રેંચ ચિત્રકાર પરિવાર. નોએલ ફ્રેંચ…
વધુ વાંચો >કોઇમ્બતૂર (જિલ્લો)
કોઇમ્બતૂર (જિલ્લો) : તામિલનાડુ રાજ્યનો ચેન્નઈ જિલ્લા પછીનો બીજા ક્રમનો મહત્વનો ઔદ્યોગિક જિલ્લો. વિસ્તાર : 7469 ચોકિમી. વાયવ્યમાં નીલગિરિ તથા દક્ષિણમાં અન્નાઇમલાઈ અને દક્ષિણઘાટની પાલની પર્વતમાળાથી તે ઘેરાયેલો છે. તેની પશ્ચિમે પાલઘાટ તથા પૂર્વમાં ત્રિચિનાપલ્લી આવેલાં છે. આશરે 900 મી. ઊંચાઈએ આવેલો આ પઠાર પ્રદેશ કપાસના પાક માટે જાણીતો છે.…
વધુ વાંચો >કોઇમ્બતૂર (નગર)
કોઇમ્બતૂર (નગર) : તામિલનાડુ રાજ્યનું મહત્વનું શહેર તથા 1865થી જિલ્લાનું વહીવટી મથક. ચેન્નઈ-કોઝિકોડ ધોરી માર્ગ પર ચેન્નઈની દક્ષિણે 480 કિમી.ને અંતરે નોયલ નદી પર આ નગર વસેલું છે. વાર્ષિક સરેરાશ વરસાદ 750 મિમી. કોઇમ્બતૂર જિલ્લાનું તે ઔદ્યોગિક તથા વ્યાપારી કેન્દ્ર છે. ખેતપેદાશો ઉપરાંત ચા અને કૉફીનો ત્યાં મોટા પાયા પર…
વધુ વાંચો >કોઈલી
કોઈલી : ઊડિયા કાવ્યપ્રકાર. પ્રાચીન ઊડિયા સાહિત્યમાં સંસ્કૃતના ‘સંદેશકાવ્ય’ અથવા ‘દૂતકાવ્ય’ની માફક કોઈલી કાવ્યપ્રકાર લોકપ્રિય હતો. કોઈલી એટલે કોયલ. આ પ્રકારની રચનાઓ ઘણુંખરું કોયલને ઉદ્દેશીને લખાય છે. ‘ક’થી ‘ક્ષ’ સુધીના ઊડિયા વર્ણાનુક્રમ અનુસાર તે રચાતી. સોળમી સદી પહેલાં તેની શરૂઆત થયેલી. માર્કંડ દાસ(પંદરમી સદી)કૃત ‘કેશવ કોઈલી’, બલરામ દાસ(સોળમી સદી)કૃત ‘કાન્ત…
વધુ વાંચો >કોઍગ્યુલેઝ કસોટી
કોઍગ્યુલેઝ કસોટી : વિશિષ્ટ જાતના બૅક્ટેરિયાથી થતી લોહીની જમાવટ (coagulation) તપાસવાની કસોટી. લોહીની જમાવટ કોઍગ્યુલેઝ ઉત્સેચકને લીધે થાય છે. આ ઉત્સેચકનું નિર્માણ સ્ટૅફિલોકૉકસ ઑરિયસ બૅક્ટેરિયા કરતા હોય છે. તેથી આ બૅક્ટેરિયાને ભાવાત્મક કોઍગ્યુલેઝ (coagulase-positive) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. સ્ટૅફિલોકૉકસ ઑરિયસને લીધે સસ્તન પ્રાણીઓ ગૂમડું કે ખરજવા જેવા રોગથી પીડાય છે…
વધુ વાંચો >કોએલર જ્યૉર્જિઝ
કોએલર, જ્યૉર્જિઝ (જ. 17 એપ્રિલ 1946, મ્યૂનિક; અ. 1 માર્ચ 1995, ફેરાઇબુર્ગ ઇમ બ્રાઇસગાઉ) : નોબેલ ઇનામવિજેતા જર્મન પ્રતિરક્ષાવિદ (immunologist). તેમણે સેઝર મિલ્સ્ટીન સાથે કેમ્બ્રિજમાં સંશોધન કરીને વિપુલ અને અસીમ જથ્થામાં એકકોષગોત્રી પ્રતિદ્રવ્યો(monoclonal antibodies)ના ઉત્પાદનની પ્રયોગશાળા-પદ્ધતિ શોધી કાઢી. તેને કારણે તેમને, સેઝરને તથા જેર્નને 1984નું શરીરક્રિયાશાસ્ત્ર અને તબીબી વિજ્ઞાનનું નોબેલ…
વધુ વાંચો >કિઓન્જાર
કિઓન્જાર (Keonjhar) : ઓડિસાના ઉત્તરભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 11’થી 22o 10′ ઉ. અ. અને 85o 11’થી 86o 22′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 8337 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ ઝારખંડ રાજ્યનો પશ્ચિમ સિંગભૂમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મયૂરભંજ, બાલેર અને…
વધુ વાંચો >કિકુમારો
કિકુમારો (જ. આશરે 1780, જાપાન; અ. 1820 પછી, જાપાન) : જાપાનની પ્રસિદ્ધ કાષ્ઠછાપ ચિત્રકલા (woodcut printing) ઉકિયો-ઈ(Ukio-E)નો ચિત્રકાર. પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર કિતાગાવા ઉતામારોનો તે શિષ્ય હતો. ગુરુની પેઠે કિકુમારો પણ ગેઇશા યુવતીઓ અને ટોકિયોના પોશીબારાની વેશ્યાવાડાની રૂપજીવિનીઓના આલેખનમાં સફળ થયો. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત અને ભભકાદાર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલી ગેઇશા યુવતીઓ અને…
વધુ વાંચો >કિગાલી
કિગાલી : મધ્ય આફ્રિકાના રાજ્ય રુઆન્ડાની રાજધાની. મધ્ય આફ્રિકામાં 1962માં ‘યુનાઇટેડ નૅશન્સ ટ્રસ્ટ ટેરિટરી ઑવ્ રુઆન્ડા-બુરુન્ડીમાંથી રુઆન્ડા છૂટું પડી નવું રાષ્ટ્ર બન્યું. લગભગ 1,000થી 1,500 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતા પહાડી વિસ્તારની વચમાં આશરે એકાદ હજાર મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું આ પાટનગર 1º.57′ દ.અ. અને 30º.04′ પૂ.રે. પર આવેલું છે. દેશના મધ્યભાગમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >કિઝીલકુમનું રણ
કિઝીલકુમનું રણ : જુઓ રણ.
વધુ વાંચો >કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના-અમેરિકા
કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના, અમેરિકા : અમેરિકાની આધુનિક ઉપકરણોથી સુસજ્જ રાષ્ટ્રીય વેધશાળા. કોઈ એક જ સ્થળે અહીં જેટલાં તથા અહીં છે તેવાં ઉપકરણો ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ વેધશાળા ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય છે, કારણ કે અમેરિકાની ઘણી બધી શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તેમજ સ્ટીવર્ડ, મૅકગ્રો હિલ, નૅશનલ સોલર…
વધુ વાંચો >કિડલૅન્ડ ફિન
કિડલૅન્ડ, ફિન (જ. 1 ડિસેમ્બર 1943, નોર્વે-) : વર્ષ 2004 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા નૉર્વેજિયન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે તથા તેમના પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી એડ્વર્ડ પ્રેસકૉટને સંયુક્ત રીતે આ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું છે. સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ચાવીરૂપ ગણાય તેવાં બે ક્ષેત્રો (key areas) એટલે વ્યાપારચક્રો ઉદ્ભવવાનાં કારણો અને તેમને પહોંચી…
વધુ વાંચો >કિતાઈ રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ
કિતાઈ, રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ (Kitaj, Ronald Brooks) (જ. 29 ઑક્ટોબર 1932, ક્લીવલૅન્ડ, ઓહાયો, અમેરિકા; અ. 21 ઑક્ટોબર 2007, લોસ એન્જલિસ, કૅલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. તેમનો જન્મ મૂળ હંગેરીથી આવી અમેરિકામાં વસેલા પરિવારમાં થયો હતો. બ્રિટિશ પૉપ કલાના વિકાસમાં તેમનો મહત્વનો ફાળો છે. 1951થી 1955 સુધી…
વધુ વાંચો >