ખંડ ૪
ઔરંગાથી કાંસું
ઔરંગા
ઔરંગા : દક્ષિણ ગુજરાતની નદી. શરૂઆતમાં બે અલગ શાખાઓ માન અને તાન નામથી ઓળખાતી. નદીઓનો સંગમ ધરમપુર તાલુકામાં થતાં તે ઔરંગા તરીકે ઓળખાય છે. ધરમપુરની ટેકરીઓમાંથી નીકળી અંતે વલસાડ શહેર નજીક અંબિકા નદીથી 12.88 કિમી. દક્ષિણે દરિયાને મળે છે. તેના મુખથી 8 કિમી. સુધી ભરતીની અસર જણાય છે અને નાની…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (બિહાર)
ઔરંગાબાદ (બિહાર) : બિહાર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 45′ ઉ. અ. અને 84o 22′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,389 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જહાનાબાદ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ ગયા જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ પાલામૌ જિલ્લો (ઝારખંડ) તથા ગયા જિલ્લાનો…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)
ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19o 53′ ઉ. અ. અને 75o 20′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 10,106 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જલગાંવ, પૂર્વે જાલના, દક્ષિણે બીડ અને અહમદનગર તથા પશ્ચિમે અહમદનગર તેમ…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય
ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય : ઔરંગાબાદની ગુફાઓ મહાયાન બૌદ્ધ ગુફાસ્થાપત્યનાં છઠ્ઠી સદીનાં ઉદાહરણો છે. આ જ પ્રકારની બીજી ગુફાઓ અજંતા અને ઇલોરામાં જોવા મળે છે. ઔરંગાબાદની ગુફાઓ અજંતા, ઇલોરા પછીની છે; તે બે વિસ્તારમાં છે. પહેલામાં નં. 1 અને 3માં અજંતાની પ્રણાલીની અસર જોવા મળે છે અને બીજામાં નં. 2, 5, 6,…
વધુ વાંચો >ઔલખ, અજમેરસિંહ
ઔલખ, અજમેરસિંહ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1942, કુંભરવાલ, જિ. બરનાલા, પંજાબ; અ. 15 જૂન 2017, મનસા, પંજાબ) : પંજાબી નાટ્યકાર. તેમણે પંજાબી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘ઇશ્ક બાઝ નમાજ હજ્જ નાહી’ બદલ 2006ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેઓ અંગ્રેજી અને…
વધુ વાંચો >ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર
ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર : હિમાલયના ચમોલી ગઢવાલમાં આવેલું બરફ પરની રમતોનું જાણીતું કેન્દ્ર. ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલા ગામ જોષીમઠથી 16 કિમી. દૂર આવેલું આ કેંદ્ર એશિયાભરમાં વિખ્યાત છે. ભૂતપૂર્વ ઉત્તરપ્રદેશના ચમોલી જિલ્લાનું પ્રથમ અને દેશનું નવું, બરફીલા ઢોળાવોવાળું આ હિમક્રીડા કેંદ્ર દુનિયાના નકશામાં તેજ ગતિએ ઊભરી રહ્યું છે. ઔલીના…
વધુ વાંચો >ઔષધ-અભિજ્ઞાન
ઔષધ-અભિજ્ઞાન (pharmacognosy) : ખાદ્યપદાર્થો સિવાયના, ઔષધો તરીકે ઉપયોગી એવા નૈસર્ગિક પદાર્થો અંગે જીવશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ અને અર્થશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ થતો અભ્યાસ. આ પદાર્થો મુખ્યત્વે વનસ્પતિજન્ય હોય છે, જોકે પ્રાણીજન્ય પદાર્થોની સંખ્યા પણ નજેવી ન ગણાય. આ પદાર્થો જેમાંથી મેળવવામાં આવતા હોય તેવાં વૃક્ષ કે છોડવા(અથવા પ્રાણીઓ)નો સઘન અભ્યાસ, તેની વિવિધ જાતો તથા…
વધુ વાંચો >ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ
ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ આયુર્વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો તથા સામાજિક રૂઢિઓથી જુદો પડતો દવાઓનો ઉપયોગ એટલે ઔષધ કુપ્રયોગ. તબીબી સલાહથી અથવા તેના વગર પણ સ્વપ્રયોગ (self medication) રૂપે, મનોરંજન માટે કે ઉત્સુકતાને કારણે પણ તેમ થતું હોય છે. આવી રીતે લેવાતી દવા વધુ માત્રામાં (excess dose) અથવા વધુ સમય માટે કે…
વધુ વાંચો >ઔષધકોશ
ઔષધકોશ (pharmacopaea) : ફાર્માસિસ્ટને ઔષધો અંગેની વિવિધ પ્રકારની માહિતી પૂરી પાડતો પ્રમાણભૂત અધિકૃત ગ્રંથ. ‘ફાર્માકોપિયા’ શબ્દ ગ્રીક ‘pharmakon = ઔષધ’ અને ‘poicin = બનાવવું’ ઉપરથી બનેલો છે. આ ગ્રંથનું કાર્યક્ષેત્ર જે તે ભૌગોલિક પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત હોય છે. આધુનિક અર્થમાં જોઈએ તો ‘ફાર્માકોપિયા’ એટલે શાસકીય એકમના ઔષધશાસ્ત્રના નિષ્ણાતો દ્વારા માન્ય…
વધુ વાંચો >ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં
ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં : મૂત્રપિંડના રોગોમાં ઔષધ અને સારવાર કરવી તે. મૂત્રપિંડના રોગના દર્દીમાં મૂત્રપિંડના રોગની સારવાર ઉપરાંત જો તેને અન્ય કોઈ રોગ કે વિકાર હોય તો તેની સારવાર પણ કરવી પડે છે. (જુઓ ‘ઉત્સર્ગતંત્ર’.) કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી મુખ્યત્વે મૂત્રપિંડ દ્વારા જ બહાર નીકળતી હોય છે. મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા(renal failure)ના દર્દીમાં…
વધુ વાંચો >કાબાલેવ્સ્કી, દ્મિત્રી
કાબાલેવ્સ્કી, દ્મિત્રી (જ. 30 ડિસેમ્બર 1904, સેન્ટ પીટર્સબર્ગ, રશિયા; અ. 14 ફેબ્રુઆરી 1987, મોસ્કો, રશિયા) : વિશ્વપ્રસિદ્ધ આધુનિક રશિયન સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. 1925માં મૉસ્કો કૉન્ઝર્વેટરીમાં કાબાલેવ્સ્કી પિયાનોવાદન અને સ્વરનિયોજનનો અભ્યાસ કરવા વિદ્યાર્થી તરીકે દાખલ થયા. સંગીતકાર એન. મ્યાસ્કૉવ્સ્કી અહીં તેમના શિક્ષક હતા. કાબાલેવ્સ્કીએ વિદ્યાર્થીકાળથી જ રશિયન લોકસંગીતનો પ્રભાવ ઝીલવો શરૂ…
વધુ વાંચો >કાબુકી નાટ્ય
કાબુકી નાટ્ય : જાપાની નાટ્યપ્રકાર. વાસ્તવિક નિરૂપણ અને શૈલીગત નિરૂપણના સમૃદ્ધ મિશ્રણથી રંજિત સંગીત, નૃત્ય, મૂક અભિનય અને ઝળકાટભર્યા મંચ-સન્નિવેશ અને પરિવેશના અંશોથી સભર છે. અત્યારની જાપાની ભાષામાં આ શબ્દ ત્રણ વર્ણ(alphabets)માં આલેખાય છે, જેમાં ‘કા’ એ ગીત, ‘બુ’ એ નૃત્ય અને ‘કી’ એ ચાતુરી કે ચાતુર્ય (skill) સૂચવે છે.…
વધુ વાંચો >કાબુલ
કાબુલ : અફઘાનિસ્તાનનું પાટનગર અને મોટામાં મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 340 30’ ઉ. અ. અને 690 13’ પૂ. રે.. સમુદ્ર-સપાટીથી 1,795 મીટરની ઊંચાઈએ હિન્દુકુશ પર્વતોની વચ્ચે આવેલું આ શહેર પૂર્વ અફઘાનિસ્તાનના સાંકડા ખીણપ્રદેશમાં કાબુલ નદીના કાંઠે વસેલું છે. અહીં શિયાળામાં હિમવર્ષા અને માર્ચમાં વરસાદ પડે છે, અહીંની આબોહવા એકંદરે…
વધુ વાંચો >કાબુલ નદી
કાબુલ નદી : પૂર્વ અફઘાનિસ્તાન અને વાયવ્ય પાકિસ્તાનમાં વહેતી નદી. પ્રાચીન નામ કોફીઝ. તે અફઘાનિસ્તાનની રાજધાની કાબુલથી 64 કિમી. પશ્ચિમે સાંઘલાખ હારમાળાના ઉનાઈ ઘાટમાંથી નીકળે છે. તે કાબુલની પૂર્વમાં હિન્દુકુશના પર્વતીય પ્રદેશમાંથી પસાર થઈને ખૈબર ઘાટની ઉત્તરે આવેલા માર્ગે પાકિસ્તાનમાં પ્રવેશે છે, ત્યાં પેશાવર નજીકથી વહે છે અને ઇસ્લામાબાદ/અટક નજીક…
વધુ વાંચો >કામચાટકા દ્વીપકલ્પ
કામચાટકા દ્વીપકલ્પ : દૂર પૂર્વમાં ઓખોટસ્કના અને બેરિંગ સમુદ્ર વચ્ચે સાઇબીરિયામાં આવેલ રશિયન પ્રજાસત્તાક રાજ્યનો જિલ્લો. તે વ્યૂહાત્મક ર્દષ્ટિએ અગત્યનો પ્રદેશ છે. કામચાટકાની લોપોટકા ભૂશિર કુરિલ કે ક્યુરાઇલ ટાપુઓથી ઉત્તરે 11 કિમી. દૂર આવેલી છે. તેનો વિસ્તાર 4,72,000 ચોકિમી. છે. ઉત્તર-દક્ષિણ આવેલી બે ગિરિમાળા વચ્ચેની ખીણમાં થઈને કામચાટકા નદી વહે…
વધુ વાંચો >કામઠી
કામઠી : મહારાષ્ટ્રના નાગપુર જિલ્લાનું નાગપુર-જબલપુર ધોરીમાર્ગ પર આવેલું ઐતિહાસિક સ્થળ. નાગપુરથી ઈશાન તરફ 15 કિમી.ના અંતરે ગીચ ઝાડીમાં તે વસેલું છે. નાગપુર-હાવરા રેલમાર્ગ ત્યાંથી પસાર થાય છે. કપાસ, મૅંગેનીઝ, ઇમારતી પથ્થર તથા આરસપહાણ વગેરેનું તે મોટું વ્યાપારી કેન્દ્ર છે. આજુબાજુના વિસ્તારમાં કપાસની મોટી ખેતી થાય છે. અહીં સાગ, ટીમરુ,…
વધુ વાંચો >કામદાર, કેશવલાલ હિંમતલાલ
કામદાર, કેશવલાલ હિંમતલાલ [જ. 15 એપ્રિલ 1891, રાજકોટ; અ. 25 નવેમ્બર 1976, વડોદરા (?)] : ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ ઇતિહાસવિદ. ગોંડળના વતની. દશા શ્રીમાળી સ્થાનકવાસી. એમનો પરિવાર રાવ કુંભાજીના વખતમાં બગસરાથી ગોંડળ આવી વસ્યો અને રાજ્ય તેમજ પ્રજાહિતનાં કાર્યો કરી ગોંડળમાં એક અગ્રેસર શેઠકુટુંબ તરીકે પ્રતિષ્ઠા પામ્યો. કેશવલાલનું પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ…
વધુ વાંચો >કામદાર રાજ્ય વીમાયોજના
કામદાર રાજ્ય વીમાયોજના (Employees’ State Insurance Scheme, ESIS) : કામદારોને તથા તેમના કુટુંબને તબીબી સારવાર તથા નાણાકીય વળતર આપવાની સામાજિક સુરક્ષાલક્ષી વીમાયોજના, જે ભારત સરકારના કામદાર રાજ્ય વીમાના કાયદા (1948) દ્વારા અમલમાં આવેલી છે. આ કાયદાની કલમ 2(9)માં દર્શાવેલી વ્યાખ્યા પ્રમાણેના ઔદ્યોગિક કામદારોની તથા તેમનાં કુટુંબીજનોની માંદગી તથા સગર્ભાવસ્થા સમયે…
વધુ વાંચો >કામદારવળતર
કામદારવળતર : અકસ્માતને કારણે ઊભી થતી મુશ્કેલીમાં કામદારોને ગુજરાત રાજ્ય તરફથી આપવામાં આવતું વળતર. આ માટે કામદારવળતર ધારો 1923માં ઘડવામાં આવ્યો. તેમાં 1984માં સુધારા કરવામાં આવ્યા છે. કામદારવળતર ધારો કારીગરોને સામાજિક સુરક્ષા આપવાની દિશામાં પ્રથમ કદમ છે. આ કાયદો ‘વસ્તુની કિંમતમાં કારીગરના શ્રમનો પૂરો સમાવેશ થવો જોઈએ’ તે સિદ્ધાંત ઉપર…
વધુ વાંચો >કામદાર-શિક્ષણ
કામદાર-શિક્ષણ : કાર્યક્ષેત્ર, જાગરુકતા તથા વ્યક્તિગત તેમજ કૌટુંબિક વિકાસમાં મદદરૂપ એવું કામદારોને અપાતું શિક્ષણ. આવા શિક્ષણ દ્વારા કામદારોનું કાર્યકૌશલ વધારવાનો, સંઘશક્તિ પ્રત્યે તેમને સભાન કરવાનો તથા તેમનામાં સારા નાગરિકોના ગુણ કેળવવાનો હેતુ હોય છે. કામદાર-શિક્ષણનું આયોજન કરતી વેળાએ કેટલીક અગત્યની બાબતોનો અગાઉથી વિચાર કરવામાં આવે છે, જે તેની સફળતા માટે…
વધુ વાંચો >