ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >એસ્ચ્યુઅરી (estuary)
એસ્ચ્યુઅરી (estuary) : સમુદ્રને મળતી નદીના મુખનો પ્રદેશ. તેને ‘નદીનાળ’નો પ્રદેશ પણ કહે છે. નદીનાં પાણી અને સમુદ્રમાં ભરતી આવતાં પાણી નદીમાં જ્યાં સુધી મિશ્ર થતાં રહે ત્યાં સુધીનો પ્રદેશ નદીનાળ કહેવાય છે. સમુદ્રજળની સપાટી વધતાં અથવા ભૂમિભાગ નીચે બેસી જવાથી આ પ્રદેશની રચના થાય છે. ઍટલાંટિકની પશ્ચિમે યુ.એસ.માં આવેલો…
વધુ વાંચો >એસ્ટન ફ્રાંસિસ વિલિયમ
એસ્ટન, ફ્રાંસિસ વિલિયમ (જ. 1 સપ્ટેમ્બર 1877, હાર્બોન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 20 નવેમ્બર 1945, કેમ્બ્રિજ) : દળ-સ્પેક્ટ્રોગ્રાફના શોધક અને 1922ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. 1901માં બર્મિંગહામ યુનિવર્સિટીમાંથી ટાર્ટરિક ઍસિડ અને તેના વ્યુત્પન્નોની પ્રકાશ-ક્રિયાશીલતા(optical activity)ના અભ્યાસ ઉપર એક સંશોધનલેખ પ્રસિદ્ધ કરીને રસાયણજ્ઞ તરીકેની કારકિર્દીની શરૂઆત કરી. 1895માં ઍક્સ-કિરણો તથા 1896માં વિકિરણધર્મિતાની…
વધુ વાંચો >એસ્ટર
એસ્ટર (ester) : આલ્કોહૉલ અને ઍસિડ (અથવા ઍસિડ એનહાઇડ્રાઇડ કે ઍસિડ ક્લૉરાઇડ) વચ્ચેની પ્રક્રિયાથી બનતું સંયોજન. આ પ્રક્રિયા એસ્ટરીકરણ (esterification) તરીકે ઓળખાય છે. એસ્ટરનું સામાન્ય સૂત્ર RCOOR1 છે; એમાં R અને R1 કાર્બનિક સમૂહો છે. આલ્કોહૉલ અને ઍસિડ વચ્ચેની પ્રક્રિયા પ્રતિવર્તી (reversible) છે અને અલ્પ પ્રમાણમાં ઍસિડ(HCl, H2SO4, બેન્ઝિન સલ્ફોનિક…
વધુ વાંચો >ઍસ્ટર
ઍસ્ટર : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી (કૉમ્પોઝિટી) કુળની એક પ્રજાતિ. તે સુંદર, મોટેભાગે બહુવર્ષાયુ (perennial), શોભન, શાકીય કે ક્ષુપ અથવા માંસલ લવણોદભિદ (halophyte) જાતિઓ ધરાવે છે. ભારતમાં તેની લગભગ 23 જેટલી જાતિઓ થાય છે. પુષ્પો સ્તબક (capitulum) કે મુંડક (head) પ્રકારના પુષ્પવિન્યાસમાં ગોઠવાયેલાં હોય છે. તેનાં બિંબપુષ્પો (disc-florets) દ્વિલિંગી…
વધુ વાંચો >એસ્ટરીકરણ
એસ્ટરીકરણ (esterification) : આલ્કોહૉલ અને ઍસિડ વચ્ચેની ઍસ્ટર બનાવવાની પ્રક્રિયા. આ પ્રક્રિયા સામાન્ય રૂપમાં નીચે પ્રમાણે દર્શાવી શકાય : આ પ્રક્રિયા (બર્થોલેટે સૌપ્રથમ 1862માં દર્શાવ્યું તે મુજબ) પ્રતિવર્તી છે અને તેનો સંતુલન અચલાંક KE નીચે પ્રમાણે રજૂ કરી શકાય : [ ] જે તે પદાર્થની સંતુલન સમયની સાંદ્રતા દર્શાવે છે.…
વધુ વાંચો >ઍસ્ટરેસી (કમ્પૉસિટી)
ઍસ્ટરેસી (કમ્પૉસિટી) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી. ઉપવર્ગ – યુક્તદલા. શ્રેણી – અધ:સ્ત્રીકેસરી (inferae). ગોત્ર – ઍસ્ટરેલ્સ. કુળ – ઍસ્ટરેસી. સપુષ્પ વનસ્પતિઓમાં આ કુળ સૌથી મોટું છે અને લગભગ 1,000 પ્રજાતિઓ અને 15,000થી 23,000 જેટલી…
વધુ વાંચો >એસ્ટેટાઇન
એસ્ટેટાઇન : આવર્તક કોષ્ટકના હેલોજન સમૂહ તરીકે ઓળખાતા 17મા (અગાઉના VII B) સમૂહનું પાંચમું (છેલ્લું) અને સૌથી ભારે રાસાયણિક તત્વ. સંજ્ઞા At. 1940માં કૅલિફૉર્નિયા વિશ્વવિદ્યાલયના ડી. આર. કૉર્સન, કે. આર. મૅકેન્ઝી અને ઇ. સેગ્રેએ સાઇક્લોટ્રોનમાં બિસ્મથ ઉપર α-કણોનો મારો ચલાવીને આ તત્વનો 211At સમસ્થાનિક સૌપ્રથમ મેળવ્યો હતો. ગ્રીક શબ્દ ‘astatos’…
વધુ વાંચો >એસ્ટોનિયન ભાષા અને સાહિત્ય
એસ્ટોનિયન ભાષા અને સાહિત્ય : યુરાલિક ભાષાપરિવારની ફિનો-ઉગરિક શાખાની, જૂના યુ.એસ.એસ.આર.ના ઇસ્ટોનિયા અને આજુબાજુના કેટલાક વિસ્તારોમાં બોલાતી ભાષા. ઉત્તર અને દક્ષિણ એમ બે વિસ્તારોમાં બોલાતી બોલીઓમાં એસ્ટોનિયન સાહિત્ય રચાતું આવ્યું છે. આમાંય સવિશેષ ઉત્તરની ‘તેલિન’ બોલી એસ્ટોનિયન સાહિત્ય માટે પસંદ થઈ છે. કુલ્લામા પ્રાર્થનાઓ (1520) આ બોલીમાં પ્રગટેલું સાહિત્ય છે.…
વધુ વાંચો >ઍસ્ટ્રોટર્ફ
ઍસ્ટ્રોટર્ફ : ઘાસથી આચ્છાદિત નૈસર્ગિક સપાટીવાળા મેદાનને બદલે પ્લાસ્ટિક, રબર કે નાઇલૉન જેવા કૃત્રિમ પદાર્થની સપાટી ધરાવતું રમતનું મેદાન. 1967થી ઘાસના મેદાન પર રમાતી હૉકીની રમત ઍસ્ટ્રોટર્ફ પર રમાવાની શરૂઆત થઈ. આજે દુનિયામાં ઍસ્ટ્રોટર્ફનો વ્યાપકપણે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. એને માટેના સિન્થેટિક પદાર્થનું ઉત્પાદન 3-m યુનાઇટેડ કિંગડમ લિમિટેડ કંપની કરે…
વધુ વાંચો >એસ્ટ્રોન
એસ્ટ્રોન (estrone અથવા oestrone) : સ્ત્રીજાતીય સ્ટેરોઇડ હોર્મોન. સસ્તનોમાં ઋતુચક્ર (menstruation) સાથે સંકળાયેલ એસ્ટ્રોજન સમૂહના અઢાર કાર્બન (C18) ધરાવતા ત્રણ હોર્મોન છે : એસ્ટ્રોન, એસ્ટ્રિયોલ અને એસ્ટ્રાડાયોલ. છેલ્લો પદાર્થ સૌથી વધુ ક્રિયાશીલ હોય છે. બાકીના તેના ચયાપચયી (metabolites) હોવાની શક્યતા છે. સસ્તનોમાં અંડાશય, અધિવૃક્ક પ્રાંતસ્થા (adrenal cortex), ઓર અને વૃષણમાં…
વધુ વાંચો >