ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
એસ.ડી.ઈ.સી.ઈ.
એસ.ડી.ઈ.સી.ઈ. : ફ્રાન્સની સરકારહસ્તકની ગુપ્તચર સંસ્થા. આંતરિક સલામતી તથા વિદેશી ગુપ્તચર પ્રવૃત્તિઓ એ બંને વિભાગો તેના કાર્યક્ષેત્રમાં મૂકવામાં આવ્યા છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન અને તે પછીના ગાળામાં ફ્રાન્સમાં જે જુદી જુદી ગુપ્તચર સંસ્થાઓ ઊભી કરવામાં આવી તે બધીને એક કેન્દ્રીય સંગઠન હેઠળ મૂકવાના ઉદ્દેશથી આ સંસ્થા સ્થપાઈ છે. ફ્રાન્સના યુદ્ધોત્તર…
વધુ વાંચો >એસ-બ્લૉક તત્વો
એસ-બ્લૉક તત્વો : સૌથી બહારની s કક્ષકમાં ઇલેક્ટ્રૉન ધરાવતાં રાસાયણિક તત્વો. આવર્ત કોષ્ટકના IA અને IIA સમૂહનાં તત્વોના સૌથી બહારની (ns) કક્ષકમાં અનુક્રમે માત્ર એક અને બે ઇલેક્ટ્રૉન હોય છે તેથી તે કક્ષકોનું બંધારણ અનુક્રમે ns1 અને ns2 લખવામાં આવે છે. IA સમૂહનાં તત્વોને આલ્કલી ધાતુઓ અને IIA સમૂહનાં તત્ત્વોને…
વધુ વાંચો >એસર તૉબિયાસ
એસર તૉબિયાસ (જ. 28 એપ્રિલ 1838, ઍમસ્ટરડૅમ, નેધરલેન્ડઝ; અ. 29 જુલાઈ 1913, હેગ, નેધરલેન્ડઝ) : પ્રથમ હેગ શાંતિ પરિષદમાં લવાદીની કાયમી અદાલત(Permanent Court of Arbitration)ની રચનામાં મહત્વનો ફાળો આપવા બદલ (ઑસ્ટ્રિયાના આલ્ફ્રેડ ફ્રીડ સાથે) 1911નું શાંતિ માટેનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર ડચ ન્યાયવિદ. 1862થી 1893 સુધી યુનિવર્સિટી ઑવ્ ઍમસ્ટરડૅમમાં આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદાના…
વધુ વાંચો >ઍસિટેબ્યુલેરિયા
ઍસિટેબ્યુલેરિયા : વનસ્પતિઓના ક્લૉરોફાઇટા વિભાગના ડેસિક્લેડેલ્સ ગોત્રની એક દરિયાઈ લીલ. તેને ‘મત્સ્યકન્યાના મદ્યજામ’ (mermaid’s wineglass) તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. વિશ્ર્વમાં તેની 20 જેટલી જાતિઓ નોંધાઈ છે. પરિપક્વ સુકાયનું પુષ્કળ પ્રમાણમાં કૅલ્શિકરણ (calcification) થયું હોય છે. તે ટટ્ટાર અશાખિત અક્ષ ધરાવે છે, જે જન્યુધાનીય કિરણો(gametangial rays)ના એક કે તેથી વધારે ચક્રો…
વધુ વાંચો >ઍસિટોન
ઍસિટોન : કિટૉનિક (C = O) સમૂહ ધરાવતું એલિફેટિક કીટોનની સમાનધર્મી (homologous) શ્રેણીનું પ્રથમ સભ્ય. તેનાં શાસ્ત્રીય નામો પ્રોપેનોન અને ડાયમિથાઇલ કીટોન છે. સૂત્ર CH3COCH3, રંગવિહીન, ઈથરને મળતી રોચક વાસવાળું, જ્વલનશીલ, બાષ્પીય પ્રવાહી. ઉ.બિં. 56.20 સે., ગ.બિં. 94.80 સે., વિ. ઘ. 0.791. પાણીમાં બધા જ પ્રમાણમાં મિશ્રણીય. એક જમાનામાં તે…
વધુ વાંચો >ઍસિડ
ઍસિડ : જુઓ ઍસિડ અને બેઝ.
વધુ વાંચો >ઍસિડ અને બેઝ
ઍસિડ અને બેઝ : એકબીજાથી વિરુદ્ધ પ્રકારની વર્તણૂક દર્શાવતા રાસાયણિક પદાર્થોના બે અગત્યના વર્ગો. (તેમની વચ્ચે પ્રક્રિયા થયેથી મળતા ક્ષારો રાસાયણિક પદાર્થોનો ત્રીજો અગત્યનો વર્ગ છે.) આ વર્ગના કેટલાક પદાર્થો મધ્યયુગમાં પણ જાણીતા હતા અને તેમના વિશિષ્ટ ગુણોનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ સત્તરમી સદીના વૈજ્ઞાનિકોને પણ હતો. ઍસિડ સ્વાદે ખાટા હોય છે.…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-આંક
ઍસિડ-આંક (acid number) : 1 ગ્રામ તેલ, ચરબી અથવા મીણના નમૂનામાં રહેલા મુક્ત ઍસિડનું તટસ્થીકરણ કરવા જરૂરી પોટૅશિયમ હાઇડ્રૉક્સાઇડનું મિ.ગ્રામમાં મૂલ્ય. તેલ, ચરબી અને મીણ જેવા પદાર્થોના પૃથક્કરણમાં ઍસિડ આંકની વ્યાખ્યા ઉપર મુજબ અપાય. તેલના સાબૂકરણ(saponification)-આંક કરતાં તે ભિન્ન છે. ઍસિડ આંક નક્કી કરવા માટે તેલ, ચરબી અથવા મીણના નમૂનાનું…
વધુ વાંચો >ઍસિડપ્રતિકારક જીવો
ઍસિડપ્રતિકારક જીવો (acid-fast organisms) : બેઝિક અભિરંજકથી અભિરંજન કર્યા બાદ ઍસિડ ભેળવેલા કાર્બનિક દ્રાવણની અસરને પરિણામે રંગવિહીન ન થનાર બૅક્ટેરિયા. આ બૅક્ટેરિયાની કોષદીવાલમાં ચરબીયુક્ત માયકોનિક ઍસિડ હોય છે. આ બૅક્ટેરિયા માયો-બૅક્ટેરિયા તરીકે જાણીતા છે. આ બૅક્ટેરિયામાં બિનહાનિકારક બૅક્ટેરિયાથી માંડીને સંપૂર્ણ પરોપજીવીઓનો સમાવેશ થાય છે. બિનહાનિકારક Mycobacterium Smegma પાણી તથા જમીનમાં…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-બેઝ અનુમાપનો
ઍસિડ-બેઝ અનુમાપનો : જુઓ અનુમાપન.
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >