ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઍલ્યુમિનિયમ-ઉદ્યોગ
ઍલ્યુમિનિયમ-ઉદ્યોગ : એક રૂપેરી, વજનમાં હલકી, પ્રબળ, બિનચુંબકીય, ઊંચી વિદ્યુતવાહકતા, તાપીય સંવાહકતા તથા ઉત્સર્જિતતા ધરાવતી તન્ય ધાતુ. ઍલ્યુમિનિયમને તાંબું, ઝિંક, મૅગ્નેશિયમ વગેરે ધાતુ સાથે મિશ્ર કરી તેની તાપમાન ક્ષમતા, ઘર્ષણપ્રતિરોધકતા વગેરે ગુણોમાં ગણનાપાત્ર વૃદ્ધિ કરી શકાય છે. બૉક્સાઇટ તરીકે પ્રચલિત ઍલ્યુમિનિયમ અયસ્કમાંથી અશુદ્ધિઓ દૂર કરી પ્રથમ ચરણમાં ઍલ્યુમિના (Alumina) અને…
વધુ વાંચો >ઍલ્યુમિનિયમ બ્રૉન્ઝ
ઍલ્યુમિનિયમ બ્રૉન્ઝ : ઍલ્યુમિનિયમ(4.15 %)યુક્ત તાંબાની લગભગ મૃદુ પોલાદ જેટલી મજબૂત અને ક્ષારણ(corrosion)રોધી મિશ્રધાતુ. તેમાં અન્ય ધાતુઓ પણ ઓછા વધતા પ્રમાણમાં ઉમેરેલી હોય છે. બ્રૉન્ઝ એટલે તાંબા તથા કલાઈની મિશ્રધાતુ. કલાઈના બદલે બીજી ધાતુઓ ઉમેરવાથી જે તે બ્રૉન્ઝ મળે છે. ઍલ્યુમિનિયમ બ્રૉન્ઝનો રંગ ઝાંખો નહિ પડે એવો સોનેરી હોઈ તે…
વધુ વાંચો >ઍલ્યુરાઇટીસ
ઍલ્યુરાઇટીસ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા યુફોરબિયેસી કુળની એક પ્રજાતિ. પૂર્વ એશિયા અને મલેશિયાના ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં થાય છે અને બીજમાંથી મળતા શુષ્કન તેલ માટે ઉગાડવામાં આવે છે. Aleurites fordii Hemsl. (તુંગ ઑઇલ ટ્રી), A. moluccana (Linn.) Willd. (જંગલી અખરોટ, તુંગતેલ જેવું જ તેલ ઉત્પન્ન કરે છે) અને A.…
વધુ વાંચો >ઍલ્યુશિયન ટાપુઓ
ઍલ્યુશિયન ટાપુઓ : ઉત્તર અમેરિકા ખંડની છેક ઉપર પશ્ચિમ બાજુએ યુ.એસ.નું અલાસ્કા રાજ્ય આવેલું છે. અલાસ્કાની નૈર્ઋત્ય બાજુએ ઍલ્યુશિન ટાપુઓ આવેલા છે. પૅસિફિક મહાસાગરમાં બૅરિંગ સમુદ્રમાં આ ટાપુઓ એક લાંબી સાંકળ સ્વરૂપે 1,600 કિમી. સુધીની લંબાઈ ધરાવે છે. તેમાં 20 જેટલા જ્વાળામુખી ટાપુઓનો સમાવેશ થાય છે. આ ઍલ્યુશિયન ટાપુઓ અલાસ્કા…
વધુ વાંચો >એવન
એવન : ઇંગ્લૅન્ડના નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલ કાઉન્ટી. 1974માં ગ્લોસેસ્ટરશાયર અને સમરસેટમાંથી તેનું અલગ પરગણું કરવામાં આવ્યું હતું. તેનું ક્ષેત્રફળ 1,336 કિમી. અને વસ્તી 9,34,674 (1991) જેટલી હતી. ઔદ્યોગિક વસાહતોથી દૂર હોવાને કારણે તે મોટેભાગે ખેતીપ્રધાન વિસ્તાર હતો. સમય જતાં તેને જોડેના નગરમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યું છે. નીતિન કોઠારી
વધુ વાંચો >એવન નદી
એવન નદી : મધ્ય ઇંગ્લૅન્ડની એક નદી. તે નેઝબી આગળથી શરૂ થઈને નૈર્ઋત્ય દિશામાં 155 કિમી. સુધી વહી સેવર્ન નદીને મળે છે. મોટાં વહાણો માટે અયોગ્ય હોવાથી તેમાં મુખ્યત્વે નાની નાવ વપરાય છે. તેની આજુબાજુનો પ્રદેશ વનશ્રી અને કુદરતી સૌંદર્યવાળો છે. ઇંગ્લૅન્ડના જગમશહૂર મહાન કવિ શેક્સપિયર આ નદીના કિનારે આવેલા…
વધુ વાંચો >એવમ્, ઇન્દ્રજિત (1962)
એવમ્ ઇન્દ્રજિત (1962) : આધુનિક બંગાળી નાટકકાર બાદલ સરકારનું પ્રયોગાત્મક બંગાળી નાટક. નાટકના નાયકનું સાચું નામ બિમલ છે. તે સમાજના પ્રવર્તમાન ઢાંચામાં, પોતાની જાતને ઢાળી દેવા ચાહતો નથી. નાટકના પ્રથમ ર્દશ્યમાં એ એક ઉદ્યોગપતિની ઑફિસમાં નોકરી માટે મુલાકાત આપવા જાય છે, ત્યારે એની જોડેના બીજા ઉમેદવારોનાં નામ છે અમલ, વિમલ,…
વધુ વાંચો >એવરીમૅન
એવરીમૅન : ઇંગ્લિશ ‘મૉરાલિટી’ પ્રકારનાં નાટકોમાં સહુથી જાણીતી કૃતિ. આ પ્રકારમાં સામાન્યતયા માણસની મુક્તિ અથવા મોક્ષ માટેની વાંછના અને તે સાથે પાપનું પ્રલોભન – એ બે વચ્ચેનો સંઘર્ષ નિરૂપાય છે. તે સાથે આમાં સંડોવાયેલા સારા અને નરસા સ્વભાવ-વિશેષને સજીવારોપણ દ્વારા સ્થૂળ પાત્રો તરીકે નિરૂપ્યા છે. ‘એવરીમૅન’ નાટકનો વિષય મધ્યકાલીન લોકભોગ્ય…
વધુ વાંચો >એવરેસ્ટ શિખર
એવરેસ્ટ શિખર : પૃથ્વી પરનું મહત્તમ ઊંચાઈ ધરાવતું ગિરિશિખર. એશિયાની દક્ષિણે આવેલી હિમાલય પર્વતરચના પૈકીની મધ્યઅક્ષીય હારમાળાની ઉત્તરે, નેપાલ-તિબેટની સરહદે, પરંતુ નેપાલની ભૌગોલિક હદમાં આવેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 28° ઉ. અ. અને 87° પૂ. રે. પર તે બે શિખર-ટોચમાં વિભાજિત છે. ઉત્તરીય ટોચ સમુદ્રસપાટીથી 8,848 મીટરની અને દક્ષિણટોચ 8,748…
વધુ વાંચો >એવલિન, જૉન
એવલિન, જૉન (જ. 31 ઑક્ટોબર 1620, વૉટન, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 27 ફેબ્રુઆરી 1706, વૉટન) : અંગ્રેજ રોજનીશીકાર અને લેખક. તેમણે લલિત કળાઓ, વનવિદ્યા અને ધાર્મિક વિષયો પર આશરે 30 જેટલાં પુસ્તકો લખ્યાં છે. લગભગ આખી જિંદગી દરમિયાન લખેલી તેમની ડાયરી સત્તરમી સદીના ઇંગ્લૅન્ડના સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક અને રાજકીય જીવનને લગતી…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >