ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મિન્ડાનાઓ
મિન્ડાનાઓ : પૅસિફિક મહાસાગરમાં આવેલા ફિલિપાઇન્સ ટાપુસમૂહ પૈકીનો લ્યુઝોન પછીનો બીજા ક્રમે આવતો મોટો ટાપુ. ફિલિપાઇન્સ ટાપુસમૂહના છેક અગ્નિ છેડા પર તે આવેલો છે. ભૌગોલિક સ્થાન : આ ટાપુ 8° 00´ ઉ. અ. અને 125° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો (આશરે 5° થી 10° ઉ. અ. અને 120°થી 127° પૂ. રે.…
વધુ વાંચો >મિન્સ્ક
મિન્સ્ક : બેલારુસ(બાયલોરશિયા)નું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 54° 30´ ઉ. અ. અને 28° 00´ પૂ. રે.. આ શહેર મૉસ્કોથી નૈર્ઋત્યમાં આશરે 755 કિમી. અંતરે વૉર્સો (પોલૅન્ડ) જતા રેલમાર્ગ પર સ્વિસ લોશ નદીકાંઠે આવેલું છે. જિલ્લાનો વિસ્તાર : 40,800 ચોકિમી.. મિન્સ્કમાં આવેલાં કારખાનાંમાં બૉલબેરિંગ, યાંત્રિક ઓજારો, પિટ(કનિષ્ઠ કોલસા)ના ખનન માટેનાં યાંત્રિક…
વધુ વાંચો >મિન્હાજ સિરાજ જૂઝજાની
મિન્હાજ સિરાજ જૂઝજાની (જ. 1193, ફીરુઝકૂહ, અફઘાનિસ્તાન; અ. 1267) : પ્રખ્યાત ફારસી ઇતિહાસ-ગ્રંથ ‘તબકાત-ઇ-નાસિરી’ના લેખક, કવિ તથા સંતપુરુષ. મૌલાના મિન્હાજુદ્દીન બિન સિરાજુદ્દીન દિલ્હી સલ્તનતના શરૂઆતના ગુલામવંશના રાજ્યકાળ(1206–1290)ના એકમાત્ર ઇતિહાસકાર છે. તેમનો ઇતિહાસગ્રંથ તે સમયની વિગતવાર રાજકીય ભૂમિકા પૂરી પાડે છે. ધાર્મિક પવિત્રતા તથા વિદ્યા માટે પ્રખ્યાત એવા તેમના ખાનદાનનો સંબંધ…
વધુ વાંચો >મિ ફેઇ
મિ ફેઇ (જ. 1051, હુવાઈ–યાં, કિન્ગ્સુ, ચીન; અ. 1107, હુવાઈ–યાં, કિન્ગ્સુ, ચીન) : ચીની ચિત્રકાર, સુલેખનકાર (caligrapher), કવિ અને વિદ્વાન. તેમનાં માતા સુંગ રાજા યીંગ ત્સુંગની ધાવમાતા હોવાથી રાજમહેલમાં તેમનો ઉછેર થયો હતો. અફસર તરીકેની કારકિર્દીમાં મિનો કદી ઉત્કર્ષ થયો નહિ અને વારંવાર તેમની બદલીઓ થતી રહી. રૈખિક નિસર્ગચિત્રોની સુંગ…
વધુ વાંચો >મિફ્યુન, તોશિરો
મિફ્યુન, તોશિરો (જ. 1 એપ્રિલ 1920, ત્સિંગતાઓ, ચીન; અ. 24 ડિસેમ્બર 1997, ટોકિયો, જાપાન) : જાપાની અભિનેતા. ચીનમાં વસતા જાપાની પરિવારમાં જન્મેલા આ પ્રતિભાશાળી અભિનેતાએ બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન જાપાની લશ્કરમાં રહીને ફરજ બજાવી હતી. એ પછી ‘કલાકાર શોધ-સ્પર્ધા’માં ભાગ લઈને તેમણે 1946માં ‘ધિસ ફૂલિસ ટાઇમ્સ’ ચિત્રમાં કામ કરીને અભિનયની કારકિર્દીનો…
વધુ વાંચો >મિમિક્રી
મિમિક્રી : આંગિક અને વાચિક અભિનય દ્વારા કોઈ વ્યક્તિ અથવા પાત્રનું અનુકરણ. મૂક અભિનય(માઇમ)માં માત્ર આંગિક અનુસરણ હોય, જ્યારે મિમિક્રીમાં વાચિક પણ હોય, તો ક્યારેક માત્ર વાચિક જ હોઈ શકે. અભિનયની તાલીમમાં મિમિક્રી કરનારને મહત્વ અપાતું નથી. જોકે માત્ર આંગિક-વાચિક અનુકરણથી અનેકોને મિમિક્રી-કલાકાર તરીકે લોકપ્રિયતા મળેલી છે. આવું અનુકરણ કરવામાં…
વધુ વાંચો >મિમેનસિંઘ
મિમેનસિંઘ : બાંગ્લાદેશના ઢાકા વિભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. આ જિલ્લાનો વિસ્તાર 9,710 ચોકિમી. જેટલો છે. જિલ્લાનો ઘણોખરો ભાગ ખુલ્લો, સમતળ સપાટ છે. તેની પૂર્વ તરફ મેઘના નદીની અને પશ્ચિમ તરફ બ્રહ્મપુત્ર નદીની જળપરિવાહ-રચના જોવા મળે છે. પૂર્વવિભાગ નીચાણવાળો હોવાથી વર્ષાઋતુ દરમિયાન પાણીથી ભરાઈ જાય છે.…
વધુ વાંચો >મિયર, ઉલ્રિક
મિયર, ઉલ્રિક (જ. 22 ઑક્ટોબર 1967, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 29 જાન્યુઆરી 1994) : બરફ પર સરકવાની રમતનાં મહિલા ખેલાડી (skier). તેઓ સુપરજાયન્ટ સ્લૅલૉમ સ્કીઇંગ ચૅમ્પિયનશિપનાં 2 વાર વિજેતા બન્યાં હતાં. ત્યારબાદ એક વાર સરકવાની રમતના પૂર્વાભ્યાસમાં તેઓ વ્યસ્ત હતાં ત્યારે તેમને જીવલેણ અકસ્માત નડ્યો. વર્લ્ડ કપ રેસમાં આ રમતમાં અવસાન પામનાર…
વધુ વાંચો >મિયાગાવા, ચોશુન
મિયાગાવા, ચોશુન [જ.1682, ઓવારી, જાપાન; અ. 18 ડિસેમ્બર 1752, એડો (ટોકિયો), જાપાન] : જાપાનમાં ‘ઉકિયો-ઇ’નામે લોકપ્રિય બનેલી કાષ્ઠ-છાપ ચિત્રકલાના એક અગ્રણી ચિત્રકાર. મૂળ નામ હાસેગાવા કિહીજી. ઉપનામ નાગાહારુ. આશરે 1700માં ટોકિયો જઈ હિશિકાવા મૉરોનૉબુના શિષ્ય તરીકે તેમણે કલાસાધના કરી. કાષ્ઠ-છાપ ચિત્રકલા ઉપરાંત ચિત્રકલામાં પણ તેમણે નૈપુણ્ય પ્રાપ્ત કર્યું. લયાત્મક રેખાઓ…
વધુ વાંચો >મિયાણીનું હરસિદ્ધમાતાનું મંદિર
મિયાણીનું હરસિદ્ધમાતાનું મંદિર : મિયાણી (જિ. પોરબંદર) પાસે આવેલ કોયલા ડુંગરની ટોચ પર હરસિદ્ધ માતાનું ઉત્તરાભિમુખ મંદિર. આ પ્રાચીન મંદિર મૂળમાં સોલંકી કાળનું શૈવ મંદિર હોવાનું જણાય છે. મંદિરના ગર્ભગૃહના ભોંયતળિયામાં આવેલ શિવલિંગ અને જળાધરીને નષ્ટ કર્યાની નિશાનીઓ સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે. દ્વારશાખાના લલાટબિંબમાં ગણેશનું શિલ્પ અને ઓતરંગમાં નવગ્રહોનો પટ્ટ…
વધુ વાંચો >