ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મૂળચંદ મામા
મૂળચંદ મામા (નાયક મૂળચંદ વલ્લભ) (જ. 1881, કલોલ, ઉત્તર ગુજરાત; અ. 1935) : ગુજરાતી વ્યવસાયી રંગભૂમિના કુશળ કલાકાર, સંગીતકાર, દિગ્દર્શક. જ્ઞાતિએ નાયક હોવાથી નાટ્યકળાના સંસ્કાર મળ્યા હતા. સંગીતકળાનું વિશેષ જ્ઞાન મેળવ્યા પછી કાવસજી ખટાઉની નાટક કંપનીમાં સંગીત-વિભાગમાં હાર્મોનિયમવાદક તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. 1913માં પ્યારેલાલ વિઠ્ઠલરાય મહેતાના શ્રીવિદ્યા વિનોદ નાટક સમાજમાં…
વધુ વાંચો >મૂળદાબ
મૂળદાબ : કોષની ચયાપચયની પ્રક્રિયાઓને પરિણામે વનસ્પતિની જલવાહક પેશીનાં વાહકતત્વોમાં ઉત્પન્ન થતો ઘનાત્મક(positive) દ્રવસ્થૈતિક (hydrostatic) દાબ. મૂળ દ્વારા ક્ષારોનું સક્રિય અભિશોષણ થતાં આસૃતિ વિભવ(osmotic potential)માં ફેરફારો થાય છે અને મૂળદાબ ઉદભવે છે, જેથી પાણી મૂળમાંથી પ્રકાંડમાં ઊંચે ચઢે છે. મૂળદાબ જલવાહિનીમાં દ્રાવ્ય પદાર્થોના સંચયન(accumulation)ને લઈને ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રક્રિયા…
વધુ વાંચો >મૂળના રોગો
મૂળના રોગો : વનસ્પતિના મૂળને નુકસાન કરતી ફૂગ, કૃમિ જેવા પરોપજીવી સજીવોના આક્રમણથી ઉદભવતો વ્યાધિ. આ પરોપજીવીઓ પાકોના મૂળના વાહીપુલોના કોષોમાં અને મૂળની છાલના કોષોમાં આક્રમણ કરી તેમાંથી ખોરાક મેળવતા હોવાથી આક્રમિત કોષો અને પેશીઓ મૃત્યુ પામે છે. વળી કેટલીક પરોપજીવી ફૂગો પાકોના મૂળના વાહીપુલોમાં પ્રવેશ કરી કોષોની દેહધાર્મિક ક્રિયામાં,…
વધુ વાંચો >મૂળનું ચાંચવું
મૂળનું ચાંચવું : ડાંગરના પાકમાં નુકસાન કરતા મૂળના ઉપદ્રવ માટે કારણભૂત એક કીટક. તેનો ઉપદ્રવ ગુજરાત રાજ્યમાં સૌપ્રથમ 1958માં ખેડા જિલ્લાના માતર તાલુકાના નવાગામ વિસ્તારમાં જોવા મળ્યો હતો, ત્યારબાદ ધીમે ધીમે તેનો ઉપદ્રવ આજુબાજુના વિસ્તારમાં ફેલાયો હતો. પંજાબમાં 1956માં આ જીવાતની નોંધ થઈ હતી. આ કીટક પહેલાં તામિલનાડુમાં પણ નોંધાયેલ.…
વધુ વાંચો >મૂળભૂત અચળાંકો
મૂળભૂત અચળાંકો (Fundamental Constants) : સમગ્ર વિશ્વમાં બદલાતા ન હોય તેવા પ્રાચલો (parameters). દા.ત., ઇલેક્ટ્રૉન ઉપરનો વીજભાર (e), મુક્ત અવકાશમાં પ્રકાશનો વેગ (c), પ્લાંકનો અચળાંક (h) વગેરે. મૂળભૂત ભૌતિક અચળાંકોનાં વિશ્વાસપાત્ર મૂલ્યો બે કારણોસર જરૂરી છે. એક તો ભૌતિક સિદ્ધાંત (physical theory) પરથી માત્રાત્મક પ્રાગુક્તિ (quantitative prediction) માટે તે જરૂરી…
વધુ વાંચો >મૂળભૂત અધિકારો
મૂળભૂત અધિકારો : નાગરિકોના મૂળભૂત સ્વાતંત્ર્યને વર્ણવતી બંધારણીય જોગવાઈઓ. મૂળભૂત અધિકારોની વિભાવનાનો વિકાસ : આ પૃથ્વીપટ પર ચૈતન્યશક્તિ ધરાવતા પ્રત્યેક મનુષ્યપિંડને કેટલીક કુદરતી શક્તિઓ મળેલી છે. તેનો વિકાસ સહજ અને સ્વાભાવિક ક્રમમાં થતો હોય છે. તેને દાબવાનો કે ડામવાનો પ્રયત્ન એ મનુષ્યના વ્યક્તિત્વના વિકાસનો વધ કરવા સમાન થઈ પડે. માનવની…
વધુ વાંચો >મૂળભૂત કણો
મૂળભૂત કણો : જુઓ, અવપરમાણુ કણો.
વધુ વાંચો >મૂળભૂત પ્રમેયો
મૂળભૂત પ્રમેયો : ગણિતની અમુક શાખાઓના વિકાસમાં પાયાનો ભાગ ભજવતાં પ્રમેયો. આ રીતે અંકગણિતનું મૂળભૂત પ્રમેય, બીજગણિતનું મૂળભૂત પ્રમેય અને કલનશાસ્ત્રનું મૂળભૂત પ્રમેય જાણીતાં છે. અંકગણિતનું મૂળભૂત પ્રમેય : ધન પૂર્ણાંકોમાં અવિભાજ્ય સંખ્યાઓ એ અર્થમાં મૂળ સંખ્યાઓ છે કે (1 સિવાયના) તમામ ધન પૂર્ણાંકોને અવિભાજ્યોના ગુણાકાર રૂપે (અથવા અવિભાજ્ય રૂપે)…
વધુ વાંચો >મૂળભૂત ફરજો
મૂળભૂત ફરજો : નાગરિકનું અન્ય નાગરિક, સમાજ તથા રાજ્ય પ્રત્યેનું કર્તવ્ય. વ્યક્તિ જેમ અધિકારો ભોગવવાની અપેક્ષા રાખે છે તેમ અન્યને પણ તે તેમના અધિકારો ભોગવવાની સગવડ અને વાતાવરણ પૂરાં પાડે એવી અપેક્ષા તેની પાસેથી રખાય છે. અન્યના અધિકારનો આ વિચાર અને તે અંગેની જવાબદારી એટલે ફરજ યા કર્તવ્ય. આ અર્થમાં…
વધુ વાંચો >મૂળવેધક (Root Borer)
મૂળવેધક (Root Borer) : રોમપક્ષ (Lepidoptera) શ્રેણીના પાયરીલિડી કુળનું ફૂદું. શેરડીની આ એક અગત્યની જીવાત છે. શેરડી ઉપરાંત બરુ, સરકંડા, જુવાર અને નેપિયર ઘાસ પર પણ આ જીવાત નભે છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Emmalocera depressella Swinh છે. ભારતમાં આ જીવાતનો ઉપદ્રવ આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક, તામિલનાડુ, ઉત્તરપ્રદેશ, પંજાબ, દિલ્હી, બિહાર અને પશ્ચિમ…
વધુ વાંચો >