ખંડ ૧૬

માળોથી મ્હારાં સોનેટ

માળો (Nest)

માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…

વધુ વાંચો >

માંકડ (bed-bug)

માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…

વધુ વાંચો >

માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ

માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…

વધુ વાંચો >

માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ

માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…

વધુ વાંચો >

માંકડ, વિનુ

માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…

વધુ વાંચો >

માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ

માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…

વધુ વાંચો >

માંકડું (Macaque)

માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…

વધુ વાંચો >

માંગરોળ

માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…

વધુ વાંચો >

માંગરોળ – મોટા મિયાં

માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો  તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…

વધુ વાંચો >

માંડણ

માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી

વધુ વાંચો >

મિલવૉકી

Feb 3, 2002

મિલવૉકી (Milwaukee) : યુ.એસ.ના વિસ્કૉન્સિન રાજ્યમાં મિશિગન સરોવરના પશ્ચિમ કાંઠે આવેલું શહેર તથા ઔદ્યોગિક બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 43° 02´ ઉ. અ. અને 87° 54´ પ. રે. પરનો આશરે 249 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે વિસ્કૉન્સિન રાજ્યનું મોટામાં મોટું શહેર હોવા ઉપરાંત દેશનાં પ્રમુખ ઔદ્યોગિક મથકો પૈકીનું…

વધુ વાંચો >

મિલાન

Feb 3, 2002

મિલાન : રોમ પછીના બીજા ક્રમે આવતું ઇટાલીનું મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 45° 28´ ઉ. અ. અને 9° 12´ પૂ. રે. પરનો 182 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર તે આવરી લે છે. ઉત્તર ઇટાલીમાં આલ્પ્સની આરપારના ઘાટ નજીકના તેના વ્યૂહાત્મક સ્થાનને કારણે તે બીજી સદીમાં વેપારી મથક હતું અને આજે પણ…

વધુ વાંચો >

મિલાપ

Feb 3, 2002

મિલાપ : ગુજરાતી ભાષાનાં સામયિકોમાં સીમાચિહનરૂપ માસિક. તે અંગ્રેજી માસિક ‘રીડર્સ ડાયજેસ્ટ’માંથી પ્રેરણા લઈને શરૂ થયેલું. ‘મિલાપ’નો પહેલો અંક ભારતના પ્રથમ પ્રજાસત્તાક દિને એટલે કે તા. 26 જાન્યુઆરી, 1950ના રોજ મુંબઈથી પ્રગટ થયો. એના સંપાદક મહેન્દ્ર મેઘાણી હતા. 1978ના ડિસેમ્બરમાં તેનું પ્રકાશન બંધ કરવામાં આવ્યું ત્યાં સુધી સંપાદક તરીકે તેઓ…

વધુ વાંચો >

મિલાસોવિચ, સ્લોબોદાન

Feb 3, 2002

મિલાસોવિચ, સ્લોબોદાન (જ. 20 ઑગસ્ટ 1941, પૉઝવેવાક (Pozavevac), યુગોસ્લાવિયા; અ. 11 માર્ચ 2006, ધ હેગ, નેધરલૅન્ડ) : સર્બિયન સમાજવાદી રાજકારણી અને પક્ષના નેતા તેમજ 1986થી સર્બિયાના પ્રમુખ. માર્શલ ટીટોના નેતૃત્વકાળ (1980) બાદ યુગોસ્લાવિયા આંતરિક વંશીય રમખાણોમાં ફસાયું, જેમાં વાંશિક બહુમતી ધરાવતા સર્બિયાનું પ્રભુત્વ હતું. આ નેતાએ સર્બિયાના કોસોવો અને બોસ્નિયામાં…

વધુ વાંચો >

મિલિકન તેલ-બુંદ પ્રયોગ

Feb 3, 2002

મિલિકન તેલ-બુંદ પ્રયોગ : ઇલેક્ટ્રૉનનો વિદ્યુતભાર ચોકસાઈપૂર્વક માપવા માટેનો પ્રયોગ. મિલિકન પહેલાં એચ. એ. વિલ્સને ઇલેક્ટ્રૉનનો વિદ્યુતભાર માપવા માટે પ્રયોગ કરેલા, પણ તેમાં રહેલી કેટલીક ક્ષતિઓને કારણે વિદ્યુતભારનું મૂલ્ય ઓછું મળ્યું. મિલિકને આ ક્ષતિઓ દૂર કરવા માટે અબાષ્પશીલ પ્રવાહી અથવા તેલના સમાન કદનાં બુંદનો ઉપયોગ કર્યો. વધુમાં તેણે માત્ર એક…

વધુ વાંચો >

મિલિકન, રૉબર્ટ ઍન્ડ્રૂઝ

Feb 3, 2002

મિલિકન, રૉબર્ટ ઍન્ડ્રૂઝ (જ. 22 માર્ચ 1868, મૉરિસન, ઇલિનૉઇ, યુ.એસ.; અ. 19 ડિસેમ્બર 1953, સૅન મરિનો કૅલિફૉર્નિયા) : પ્રસિદ્ધ અમેરિકન ભૌતિકવિજ્ઞાની, જેમના નામ પરથી ઇલેક્ટ્રૉનનો વિદ્યુતભાર નિયત કરવાનો ‘મિલિકનનો તૈલ-બુંદ પ્રયોગ’ જાણીતો થયો હતો. મિલિકને પોતાની તેજસ્વી વિદ્યાકીય કારકિર્દી દરમિયાન કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી અને વૈજ્ઞાનિક શોધખોળોમાં ઊંડી દિલચસ્પી…

વધુ વાંચો >

મિલિન્દ

Feb 3, 2002

મિલિન્દ (રાજ્યકાલ : ઈ. સ. પૂ. 115–90) : મહાન ભારતીય-યવન રાજા. અનુ-મૌર્ય-કાલ દરમિયાન વાયવ્ય ભારતમાં ભારતીય યવન રાજાઓનું શાસન પ્રવર્ત્યું. આ રાજાઓમાં મેનન્દર અનેક રીતે સુપ્રસિદ્ધ છે. સિક્કા પરનાં લખાણોમાં એને ગ્રીક ભાષામાં ‘મેનન્દર’ અને પ્રાકૃત ભાષામાં ‘મેનન્દ્ર’ કહ્યો છે. એની રાજધાની સિયાલકોટના અસ્થિપાત્ર પરના પ્રાકૃત લેખમાં એને ‘મિનેન્દ્ર’ કહ્યો…

વધુ વાંચો >

મિલિન્દ પણ્હ

Feb 3, 2002

મિલિન્દ પણ્હ (મિલિન્દ પ્રશ્ન) : બૌદ્ધ ધર્મના અનુપિટક સાહિત્યનો મહત્વનો ગ્રંથ. મિલિન્દે (ગ્રીક રાજા મિનેન્ડરે) પૂછેલા પ્રશ્નોનું ભદન્ત નાગસેન નામના ભિખ્ખુએ જે સમાધાન કર્યું હતું તે આ ગ્રંથનો મુખ્ય વિષય છે. તેનો રચનાસમય ઈ. સ. પૂ.નો મનાય છે. કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોના મતે આ કૃતિ એક સળંગ રચના નથી, પરંતુ તેનું…

વધુ વાંચો >

મિલિલાઇટ

Feb 3, 2002

મિલિલાઇટ : અકરમેનાઇટ–ગેહલેનાઇટ ખનિજોની સમરૂપ શ્રેણી બનાવતું સમાનાર્થી સામૂહિક નામ. બંને ખનિજોના મોટાભાગના ગુણધર્મો લગભગ સરખા છે. પરંતુ જ્યાં તફાવત છે ત્યાં અલગ રીતે * ચિહ્નથી દર્શાવેલા છે.                  એંકરમેનાઇટ     ગેહલેનાઇટ રાસા. બં. : *   MgCa2Si2O7   Ca2Al2SiO7 સ્ફ. વ. : ટેટ્રાગોનલ. સ્ફ.…

વધુ વાંચો >

મિલિંગ મશીન

Feb 3, 2002

મિલિંગ મશીન (Milling Machine) : ધાતુના દાગીના પર ચક્રાકારી કર્તન ઓજાર (rotary cutting tool) વડે વિવિધ સપાટીઓ તૈયાર કરવા વપરાતું મશીન. આ પ્રકારનાં અન્ય મશીનોમાં શેપર અને પ્લેનર મશીનો ગણાવી શકાય. શેપર પ્રમાણમાં નાના અને પ્લેનર મોટા દાગીના માટે પસંદ કરાય છે. મિલિંગ મશીન શેપર અને પ્લેનર કરતાં વધારે ઝડપથી…

વધુ વાંચો >