ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
મેઘનાદ-વધ
મેઘનાદ-વધ (1861) : બંગાળી કવિ માઇકલ મધુસૂદન દત્ત (1824–1873) દ્વારા 9 સર્ગોમાં રચાયેલું મહાકાવ્ય. આ મહાકાવ્યમાં રામાયણના લંકાકાંડની એક મહત્વની ઘટના કેન્દ્રમાં છે – રાવણના પુત્ર મેઘનાદનો લક્ષ્મણને હાથે વધ. સ્વાભાવિક રીતે જ તેની પૃષ્ઠ-ભૂમિ સુવર્ણલંકા છે, પરંતુ કવિએ એમાં સુવર્ણલંકાના ઉત્થાનની નહિ પણ પતનની કથા અત્યંત ઓજસ્વી શૈલીમાં આલેખી…
વધુ વાંચો >મેઘરજ
મેઘરજ : ગુજરાત રાજ્યના અરવલ્લી જિલ્લાના મોડાસા વિભાગનો તાલુકો અને તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 30´ ઉ. અ. અને 73° 30´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 545.3 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તાલુકામાં મેઘરજ નગર અને 127 જેટલાં ગામડાં આવેલાં છે. તેની ઉત્તરે રાજસ્થાનની સરહદ, પૂર્વમાં પંચમહાલ જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ…
વધુ વાંચો >મેઘાણી, ઝવેરચંદ કાળીદાસ
મેઘાણી, ઝવેરચંદ કાળીદાસ (જ. 28 ઑગસ્ટ 1896, ચોટીલા, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 9 માર્ચ 1947, બોટાદ, સૌરાષ્ટ્ર) : ગુજરાતના સમર્થ લોકવિદ્યાવિદ, સાહિત્યકાર, પત્રકાર. ઉપનામો : ‘વિલાપી’, ‘તંત્રી’, ‘વિરાટ’, ‘શાણો’, ‘સાહિત્યયાત્રી’, ‘દ.સ.ણી.’. પિતા કાળીદાસ દેવચંદ મેઘાણી (1864–1926) દશા શ્રીમાળી વણિક, એજન્સી પોલીસમાં નાની પાયરી પર અમલદાર. એમનાં ત્રીજી વારનાં પત્ની ધોળીમાનું બીજું સંતાન…
વધુ વાંચો >મેઘાલય
મેઘાલય : ભારતના ઈશાન ભાગમાં બ્રહ્મપુત્ર નદીખીણથી દક્ષિણમાં આવેલું કુદરતી સૌંદર્યથી ભરપૂર પહાડી રાજ્ય. તે આશરે 25° 1´થી 26° 6´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્તો તેમજ 89° 50´થી 92° 49´ પૂ. રેખાંશવૃત્તો વચ્ચે વિસ્તરેલું છે. તેની ઉત્તર અને પૂર્વમાં આસામ રાજ્યની તેમજ પશ્ચિમમાં અને દક્ષિણમાં બાંગ્લાદેશની સીમાઓ આવેલી છે. મેઘાલયનો શબ્દશ: અર્થ ‘વાદળોનું…
વધુ વાંચો >મેઘે ઢાકા તારા
મેઘે ઢાકા તારા (1960) : ચલચિત્રના વિદ્યાર્થીઓ માટે સતત સંશોધનનો વિષય બની રહેલું ઉત્કૃષ્ટ બંગાળી ચલચિત્ર. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. નિર્માણસંસ્થા : ચિત્રકલ્પ. દિગ્દર્શક-પટકથા : ઋત્વિક ઘટક. કથા : શક્તિપાદ રાયગુરુ. છબિકલા : દીપેન ગુપ્તા. સંગીત : જ્યોતીન્દ્ર મોઇત્રા. મુખ્ય કલાકારો : સુપ્રિયા ચૌધરી, અનિલ ચૅટરજી, બિજોન ભટ્ટાચાર્ય,…
વધુ વાંચો >મેજર, ક્લૅરન્સ
મેજર, ક્લૅરન્સ (જ. 31 ડિસેમ્બર 1936, ઍટલાન્ટા, જ્યૉર્જિયા) : અમેરિકાના લેખક અને સંપાદક. અશ્વેત પ્રજાસમુદાયની ચેતના તથા તેમના આત્મસન્માનને લગતા કાવ્યલેખન માટે તેઓ સવિશેષ પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. ‘સ્વૅલો ધ લેક’ (1970) તથા ‘સિમ્પટમ ઍન્ડ મૅડનેસ’(1971)ની રચનાઓમાં તેમણે લોકબોલી, લયબદ્ધતા અને વિવિધ મનોભાવોના રુચિકર સંયોજન વડે અશ્વેત મન:સ્થિતિ તથા અનુભૂતિ આલેખવાનો…
વધુ વાંચો >મેજર, જૉન
મેજર, જૉન (જ. 29 માર્ચ 1943, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટનના રાજકારણી અને 1990થી 1997 સુધીના ગાળાના વડાપ્રધાન. તેમણે પ્રારંભ કર્યો બૅંકિંગ ક્ષેત્રથી. પછી તેઓ 1979માં હન્ટિંગડનશાયરમાંથી રૂઢિચુસ્ત પક્ષ તરફથી પાર્લમેન્ટના સભ્ય બન્યા. 1981માં તેઓ માર્ગારેટ થૅચરની સરકારમાં જુનિયર પ્રધાન તરીકે જોડાયા. 1987માં તેઓ ટ્રેઝરી ચીફ સેક્રેટરીના પદ સુધી પહોંચ્યા. ત્યારપછી…
વધુ વાંચો >મૅજિક આઈ
મૅજિક આઈ (Magic Eye) : રૅડિયો રિસીવરોમાં બરોબર ટ્યૂનિંગ થાય છે કે કેમ તે દર્શાવતું ઉપકરણ (device). તે ત્રિ-ધ્રુવ વાલ્વ (triode) અને સાદી ઋણકિરણનળી(cathode-ray tube)થી બનેલું હોય છે. તેમાં ધાતુની ચકતી (fin) કંટ્રોલ-ઇલેક્ટ્રૉડ તરીકે વપરાય છે. આ કંટ્રોલ-ઇલેક્ટ્રૉડમાં મળતા ઇનપુટના પ્રમાણમાં ફ્લોરસન્ટ ટ્યૂબમાં પ્રકાશ જોવા મળે છે. રેડિયોમાં તે વૉલ્યૂમ-કંટ્રોલ…
વધુ વાંચો >મૅજિક સંખ્યા
મૅજિક સંખ્યા (Magic Numbers) : ન્યૂક્લિયસની સ્થાયી સંરચના અને પૂર્ણ કવચને અનુરૂપ ન્યૂટ્રૉન અથવા પ્રોટૉનની સંખ્યા. પ્રોટૉન અને ન્યૂટ્રૉન – એમ બંને માટે મૅજિક સંખ્યા 2, 4, 16, 20, 50 અને 82 છે. ત્યારબાદ ન્યૂટ્રૉન માટેની મૅજિક સંખ્યા 126 અને 184 છે તથા પ્રોટૉન માટેની સંખ્યા 114 અને 164 અપેક્ષિત…
વધુ વાંચો >મૅજિસ્ટ્રેટ
મૅજિસ્ટ્રેટ : જેને વહીવટ અને ન્યાયિક નિર્ણયો કરવાની સત્તા હોય તેવો સરકારી અમલદાર. કાયદામાં જ્યારે ‘મૅજિસ્ટ્રેટ’ શબ્દનો ઉલ્લેખ હોય ત્યારે મેટ્રોપૉલિટન વિસ્તારમાં ‘મેટ્રોપૉલિટન મૅજિસ્ટ્રેટ’ અને તે સિવાયના વિસ્તારોમાં ‘જ્યૂડિશિયલ મૅજિસ્ટ્રેટ’ સમજવો. જુદા જુદા વિસ્તારોની અદાલતોની રચના રાજ્ય સરકાર રાજ્યની વડી અદાલત સાથે વિચારવિનિમય કરીને કરે છે અને તેમાં ન્યાયાધીશોની નિમણૂક…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >