ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ
મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1766, ગ્લાસગો, વેસ્ટ સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 25 જુલાઈ 1843; ગ્લાસગો, યુ.કે.) : ઉત્પાદનક્ષેત્રમાં વ્યસ્ત રસાયણવિજ્ઞાની. ગૅસના કારખાનાની બિનજરૂરી પેદાશોનો કોઈક ફળદાયી ઉપયોગ શોધવામાં તેઓ પ્રવૃત્ત હતા. તે દરમિયાન તેમણે 1823માં કાપડને જલાભેદ્ય (water-proof) બનાવવાની પ્રક્રિયા શોધી કાઢી; આને પરિણામે રેનકોટ જેવાં સાધનો બનાવવાનું શક્ય બન્યું. તે…
વધુ વાંચો >મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ રેની
મૅકિન્ટૉશ, ચાર્લ્સ રેની (જ. 7 જૂન 1868, ગ્લાસગો, પ. સ્કૉટલૅન્ડ, યુ.કે.; અ. 10 ડિસેમ્બર 1928, લંડન, યુ.કે.) : જાણીતા સ્થપતિ, ડિઝાઇનકાર અને ચિત્રકાર. પ્રારંભમાં તેઓ ગ્લાસગો સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ ખાતે સાંજના વર્ગોમાં જોડાયા હતા. 1889માં હનીમૅન ઍન્ડ કૅપલ નામની વિખ્યાત પેઢીમાં જોડાયા. 1900માં તેમણે માર્ગારેટ મૅકિનટૉશ સાથે લગ્ન કર્યાં અને…
વધુ વાંચો >મૅકિન્ડર, હૅલફર્ડ જૉન (સર)
મૅકિન્ડર, હૅલફર્ડ જૉન (સર) (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1861, ગેઇન્સબરો, લિંકનશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 6 માર્ચ 1947, પાર્કસ્ટન, ડૉરસેટશાયર) : વૈશ્વિક ભૂરાજકીય સંકલ્પના માટે જાણીતા બ્રિટિશ ભૂગોળવેત્તા અને કેળવણીકાર. તેઓ સ્કૉટિશવંશી એક ડૉક્ટરના પુત્ર હતા. તેમને બાળપણથી જ ગ્રામીણ વિસ્તારોના પ્રાકૃતિક ઇતિહાસની જાણકારી મેળવવાનો અને વિક્ટોરિયન યુગના પ્રવાસીઓનાં વર્ણનો વાંચવાનો અનહદ શોખ…
વધુ વાંચો >મૅકિન્લે, વિલિયમ
મૅકિન્લે, વિલિયમ (જ. 29 જાન્યુઆરી 1843, નાઇલ્સ, ઓહાયો, યુ.એસ.; અ. 14 સપ્ટેમ્બર 1901, બફેલો, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : અમેરિકાના રાજકારણી અને પચીસમા પ્રમુખ. તેમણે અમેરિકાના આંતરવિગ્રહ દરમિયાન સેવા બજાવી અને પછી વકીલાતનો વ્યવસાય અપનાવ્યો. 1877માં તેઓ અમેરિકાની કૉંગ્રેસમાં ચૂંટાયા; 1881માં તે ઓહાયોના ગવર્નર બન્યા. તેમનું નામ ‘મૅકિન્લે બિલ’ સાથે સંકળાયેલું છે.…
વધુ વાંચો >મૅકિમ, મેરિયેટ
મૅકિમ, મેરિયેટ (જ. 1924) : અમેરિકાના નૃવંશશાસ્ત્રી. તેમણે શિકાગો યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ. તથા પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. તેમણે 1951–52માં ભારતની મુલાકાત લીધેલી અને ઉત્તર ભારતના અલીગઢ જિલ્લાના ગ્રામીણ વિસ્તારમાં ક્ષેત્રકાર્ય કર્યું હતું. ભારતીય સમુદાયોની સંરચના, તબીબી સમાજશાસ્ત્ર અને ટૅક્નૉલૉજિકલ પરિવર્તન વિશેની સમસ્યાઓનો અભ્યાસ કર્યો. અમેરિકાના નૃવંશશાસ્ત્રી તરીકે આર્થિક વિકાસ અને…
વધુ વાંચો >મૅકિયાવેલી
મૅકિયાવેલી (જ. 3 મે 1469, ફ્લૉરેન્સ, ઇટાલી; અ. 22 જૂન 1527 ફ્લૉરેન્સ) : નવજાગૃતિના સમયના મહત્વના રાજકીય ચિંતક અને લેખક. ઈ. સ. 1498માં તેમને ફ્લૉરેન્સના પ્રજાસત્તાકના સરકારી તંત્રમાં મંત્રી નીમવામાં આવ્યા. તેમાં તેમનું મુખ્ય કાર્ય રાજકીય પ્રતિનિધિમંડળોના સંચાલનનું અને તેમને માર્ગદર્શન આપવાનું હતું. આ પ્રજાસત્તાક માટે તેમણે લશ્કરી દળ પણ…
વધુ વાંચો >મેકેન, અડા આઇઝૅક
મેકેન, અડા આઇઝૅક (જ. 15 જૂન 1835, ન્યૂ ઑર્લિયન્સ, લૉસ ઍન્જલસ; અ. 10 ઑગસ્ટ 1868, પૅરિસ, ફ્રાન્સ) : અભિનેત્રી. તેમના સાવકા પિતા તથા પ્રથમ પતિના અવસાન પછી, તેમણે નર્તકી તરીકે તથા સર્કસમાં ઘોડેસવાર તરીકે કામ કરીને પોતાનું ભરણપોષણ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. 1857માં તેમણે ફિલ્મજગતમાં અભિનય-ક્ષેત્રે પ્રવેશ કર્યો. 1861 દરમિયાન આખાય…
વધુ વાંચો >મેકેન્ઝી
મેકેન્ઝી–1 (નદી – ઑસ્ટ્રેલિયા) : ઑસ્ટ્રેલિયાના પૂર્વ ક્વીન્સલૅન્ડની ફિટ્ઝરૉય નદીની સહાયક મુદતી નદી. ભૌગોલિક સ્થાન : 23° 0´ દ. અ. અને 149° 0´ પૂ. રે.. પૂર્વ તરફના ઉચ્ચપ્રદેશીય વિભાગમાંથી નીકળતી કૉમેટ અને નોગોઆ નદીઓના સંગમ પછીથી બનતી નદી એ મેકેન્ઝી નદી. સંગમ પછી તે એક્સપિડિશન હારમાળાને વીંધીને ઈશાન તરફ 275…
વધુ વાંચો >મેકેન્ઝી પર્વતો
મેકેન્ઝી પર્વતો : કૅનેડાના વાયવ્ય પ્રદેશના યૂકૉન અને મેકેન્ઝી જિલ્લામાં આવેલો રૉકીઝ પર્વતોનો ઉત્તર તરફનો ભાગ. અહીંથી તે વધુ વાયવ્ય તરફ બ્રિટિશ કોલંબિયાની સરહદથી 800 કિમી.ની લંબાઈમાં પીલ રિવર પ્લેટો અને પૉર્ક્યુપાઇન રિવર બેસિન સુધી વિસ્તરે છે. આ પર્વતો પૂર્વ તરફની મેકેન્ઝી નદી અને પશ્ચિમ તરફની યૂકૉન નદીના જળવિભાજક બની…
વધુ વાંચો >મેકેન્લી, રે(મંડ)
મેકેન્લી, રે(મંડ) (જ. 30 માર્ચ 1926, બનક્રેના, આયર્લૅન્ડ; અ. 15 જૂન 1989, આયર્લૅન્ડ) : બ્રિટિશ અભિનેતા. 1947થી તે ડબ્લિન ઍબી થિયેટરના સભ્ય હતા. ત્યાં રહીને 1963 સુધીમાં તેમણે 150 નાટ્યપ્રયોગોમાં ભાગ લીધો હતો. લંડનની રંગભૂમિ પર સૌપ્રથમ પ્રવેશ કર્યો 1962માં; વેસ્ટ એન્ડ ખાતે ભજવાયેલું તે પછીનું તેમની મહત્વની ભૂમિકા ધરાવતું…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >