૧૬.૦૧
માળો (Nest)થી મિત્ર અમર
માંસાહારી પ્રાણીઓ
માંસાહારી પ્રાણીઓ (Carnivora) : ખોરાક તરીકે મુખ્યત્વે માંસનું ભક્ષણ કરનાર સસ્તન વર્ગ(class)નાં પ્રાણીઓની એક શ્રેણી (order). સસ્તન વર્ગનાં જરાયુવાળાં કે ઓરધારી (placentals) સસ્તનોની એક શ્રેણી માંસભક્ષી(Carnivora)માં માંસાહારી સસ્તનોનો સમાવેશ થાય છે; જે બધાં શિકારી હોવાથી તેમનાં શરીર શિકાર કરવા, પકડવા તથા ખાવા માટે અનુકૂળ થયેલાં જોવા મળે છે. આવાં પ્રાણીઓની…
વધુ વાંચો >મિકાડો-પૂજા
મિકાડો-પૂજા : જાપાનના સમ્રાટની પૂજા. જાપાનના સમ્રાટનું બિરુદ મિકાડો છે. મિકાડો દેવનો અવતાર છે, તેમની સત્તા પણ દેવના જેવી છે એવી દૃઢ માન્યતા જાપાની પ્રજામાં પ્રવર્તે છે. પવિત્રતા એ શિન્તો ધર્મની નૈતિકતાનો પાયો છે. જાપાનનો રાજા મિકાડો પણ સમસ્ત દેશની શુદ્ધિ-પવિત્રતા માટે તથા પ્રજાના પાપ, ચોરી, વ્યભિચાર, મારામારી વગેરેથી થયેલા…
વધુ વાંચો >મિકી માઉસ
મિકી માઉસ (Mickey Mouse) : વિશ્વમાં કાર્ટૂન-ચિત્રોના પિતામહ ગણાતા વૉલ્ટ ડિઝનીએ કાર્ટૂન-ચિત્રો માટે સર્જેલું ઉંદરનું એક અત્યંત લોકપ્રિય પાત્ર. 1928માં આ પાત્રનું સર્જન થયું; પણ આટલાં વર્ષો પછીયે તેની લોકપ્રિયતામાં કોઈ કમી આવી નથી. જોકે આ પાત્રના સર્જન પછી પ્રારંભે વૉલ્ટ ડિઝનીને ઘણી ટીકાઓ અને મજાકના ભોગ બનવું પડ્યું. હતું.…
વધુ વાંચો >મિક્સર-ગ્રાઇન્ડર
મિક્સર-ગ્રાઇન્ડર : વસ્તુઓને દળી-પીસી કે કાપીને એકરૂપ (સમરસ) બનાવતું સાધન. આ પ્રકારનાં સાધનો રસોઈના કામ માટે વપરાતી શાક-ભાજી જેવી વસ્તુઓથી માંડીને કારખાનાંઓમાં રસાયણોને કાપી/કચડી પીસી/દળીને મિશ્રિત કરવા માટે બહોળા પ્રમાણમાં વપરાય છે. જ્યારે વસ્તુઓ પ્રવાહી સ્વરૂપમાં હોય ત્યારે ઊભા નળાકારમાં દાંતાવાળી/બ્લેડવાળી ચકરી(impeller)ને ફેરવવામાં આવે છે. આકૃતિ 1માં તેને દર્શાવતું સાદું…
વધુ વાંચો >મિક્સોમાઇસિટિસ (શ્લેષી ફૂગ)
મિક્સોમાઇસિટિસ (શ્લેષી ફૂગ) ફૂગના મિક્સોમાઇકોટિના ઉપવિભાગનો એક વર્ગ. ડીબેરી (1887) તેને ‘માઇસેટોઝોઆ’માં મૂકે છે. લિસ્ટર (1925), હેજલસ્ટેઇન (1944), બેસી (1950), કુડો (1954) અને ઑલિવે આ શ્લેષી ફૂગને પ્રાણીસૃષ્ટિના પ્રજીવ સમુદાયમાં વર્ગીકૃત કરી છે. તે અત્યંત પુરાતન અને પ્રમાણમાં સ્થાયી સજીવ-સમૂહ છે. અને ઘણી રીતે તદ્દન વિશિષ્ટ છે. માર્ટિન(1961)ના મંતવ્ય અનુસાર…
વધુ વાંચો >મિક્સૉવિષાણુ
મિક્સૉવિષાણુ (myxovirus) : મનુષ્ય ઉપરાંત પશુ-પક્ષીઓને ચેપ લગાડી મુખ્યત્વે શ્વસનતંત્રના કે ચામડીના રોગ ઉપજાવનાર પ્રાણી–વિષાણુઓનો એક વર્ગ. આ વિષાણુઓ ચીકણા સ્તરના મ્યૂસિન પર ચોંટતા હોવાથી તેમને મિક્સૉવિષાણુ કહે છે. આ વિષાણુઓમાં આવેલા RNAના અણુઓ સામાન્ય RNA કરતાં સાવ જુદા હોય છે. તેમનું સંશ્લેષણ DNAના અણુ પર આધારિત નથી. તેના સંશ્લેષણ…
વધુ વાંચો >મિગ્મેટાઇટ
મિગ્મેટાઇટ : ગ્રૅનાઇટ કે ગ્રૅનાઇટ સમકક્ષ ખડકનાં અને શિસ્ટનાં વારાફરતી ગોઠવાયેલાં પાતળાં પડો કે વિભાગોથી બનેલો ખડક. મિશ્ર નાઇસ (ગ્રૅનાઇટિક મૅગ્માની પ્રાદેશિક ખડકમાં ઘનિષ્ઠ આંતરપડ-ગૂંથણી થવાથી પરિણમતો પટ્ટાદાર ખડક) અને એવા જ બંધારણવાળો પ્રવિષ્ટ નાઇસ (injection gneiss) અથવા લિટ-પાર-લિટ નાઇસ તેનાં ઉદાહરણો છે. આ જ કારણે મિગ્મેટાઇટ એ પ્રવિષ્ટ નાઇસનો…
વધુ વાંચો >મિચેલ, પીટર ડેનિસ
મિચેલ, પીટર ડેનિસ (જ. 29 સપ્ટેમ્બર 1920, મીચામ, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 10 એપ્રિલ 1992, બોડમિન, કૉર્નવોલ) : કોષકીય ઊર્જા-પરિવહન સિદ્ધાંતના પ્રયોજક બ્રિટિશ જૈવરસાયણવિદ. તેમણે કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કરી 1950માં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. વિદ્યાર્થી-અવસ્થામાં જ તેઓ સજીવોના કોષો ઑક્સિજન અને સૂર્યપ્રકાશનું એક આવશ્યક સંયોજન એવા એડિનોસીન ટ્રાઇફૉસ્ફેટ(ATP)માં કેવી રીતે…
વધુ વાંચો >મિચેલ, હાર્ટમુટ
મિચેલ, હાર્ટમુટ (જ. 18 જુલાઈ, 1948, લુડવિગ્ઝબર્ગ, જર્મની) : જર્મન રસાયણવિદ અને 1988ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબલ પુરસ્કારના ડીઝેનહોફર અને હુબર સાથેના સંયુક્ત વિજેતા. હાર્ટમુટે 1969-75 દરમિયાન ટ્યૂબિન્જેન અને મ્યૂનિકમાં જૈવરસાયણનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમણે 1977માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ વૂર્ઝબર્ગમાંથી જૈવરસાયણમાં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી અને 1977-79 દરમિયાન ત્યાં જ પોસ્ટડૉક્ટરલ ફેલો…
વધુ વાંચો >મિજલી, ટૉમસ
મિજલી, ટૉમસ (જ. 18 મે 1889, બીવરફૉલ્સ, પેન્સિલ્વેનિયા, યુ.એસ.; અ. 2 નવેમ્બર 1944, વર્ધિંગ્ટન, ઓહાયો, યુ.એસ.) : ઇજનેર અને રસાયણવિદ. મિજલીએ કૉર્નેલમાં ઇજનેરીનો અભ્યાસ કર્યો. તે પછી તેઓ 1911માં પીએચ.ડી. થયા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન કિટરિંગ સાથે ડેટોન (Dayton Engineering Laborataries Company) માટે કામ કરતાં તેમણે પેટ્રોલ-એંજિનમાં થતા ખટાકા (અપસ્ફોટ) (knocking)…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગાંધીનગરના તેઓ પ્રથમ અધ્યક્ષ. તે…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >