ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >બ્રિગ્સ, બૅરી
બ્રિગ્સ, બૅરી (જ. 1934, ન્યૂઝીલૅન્ડ) : મોટરસાઇકલના અતિઝડપી ચાલક-સવાર (rider). 1954થી 1970 દરમિયાન તેઓ સતત 17 વાર વિશ્વ-ચૅમ્પિયનશિપની અંતિમ સ્પર્ધા (final) સુધી પહોંચી શક્યા. આ એક પ્રકારનો વિશ્વવિક્રમ લેખાય છે. એ દરમિયાન તેમણે જે 201 પૉઇન્ટ નોંધાવ્યા તે પણ એક વિશ્વવિક્રમ લેખાય છે. તેમણે કુલ 87 વાર રેસ-સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો…
વધુ વાંચો >બ્રિજ ઑન ધ રિવર ક્વાઈ, ધ
બ્રિજ ઑન ધ રિવર ક્વાઈ, ધ (ચલચિત્ર, 1957) : માનવીય પાસાંઓને ઉજાગર કરતું અને યુદ્ધની નિરર્થકતા નિરૂપતું યશસ્વી બ્રિટિશ ચલચિત્ર. રંગીન. ભાષા : અંગ્રેજી. નિર્માતા : સેમ્સ સ્પાઇગલ. દિગ્દર્શક : ડેવિડ લીન. કથા : પિયરી બોઉલની નવલકથા પર આધારિત. પટકથા : કાર્લ ફૉરમૅન અને માઇકલ વિલ્સન. છબિકલા : જૅક હિલયાર્ડ.…
વધુ વાંચો >બ્રિજટાઉન
બ્રિજટાઉન : ઉત્તર આટલાન્ટિક મહાસાગરના નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલા બાર્બાડોસ ટાપુનું પાટનગર તથા મોટામાં મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 13° 06´ ઉ. અ. અને 59° 37´ પ. રે. તે બાર્બાડોસના નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલા કાર્લિસલ ઉપસાગર પરનું મુખ્ય બંદર પણ છે. બ્રિજટાઉનની મુખ્ય આર્થિક પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવાસન, માછીમારી, જથ્થાબંધ તથા છૂટક વેપાર, નાના…
વધુ વાંચો >બ્રિજમૅન, પર્સી વિલિયમ્સ
બ્રિજમૅન, પર્સી વિલિયમ્સ (જ. 21 એપ્રિલ 1882, કૅમ્બ્રિજ, મેસેચૂસેટ્સ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1961, રેન્ડોલ્ફ, ન્યૂ હૅમ્પશાયર) : ઊંચા તાપમાન અને દબાણે આવેલા પદાર્થના અભ્યાસ માટે પ્રખ્યાત બનેલા પ્રાયોગિક ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમને અતિ ઊંચું દબાણ ઉત્પન્ન કરવા માટેના ઉપકરણની શોધ તથા તેના વડે ઉચ્ચ દબાણક્ષેત્રે શોધખોળો કરવા માટે, 1946નું ભૌતિકશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક…
વધુ વાંચો >બ્રિજેસ કૅલ્વિન બ્લૅકમન
બ્રિજેસ કૅલ્વિન બ્લૅકમન (જ. 1889 શુલ્ઝર ફૉલ્સ; અ. 1938, લૉસ ઍન્જેલિસ) : રંગસૂત્રોના આધારે આનુવંશિકતા અને લિંગ (heredity+sex) વિશેની માહિતી આપનાર અમેરિકન જનીનવિજ્ઞાની (geneticist). તેઓ મૉર્ગન ટૉમસ હંટના પ્રયોગશાળા-સહાયક તરીકે કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા. મૉર્ગન સાથે તેમણે ફળમાખી (fruit fly) ડ્રોસોફાઇલા મેલાનોગૅસ્ટરના પરીક્ષણ માટે પ્રયોગને લગતી એક રૂપરેખા તૈયાર કરી અને…
વધુ વાંચો >બ્રિટન
બ્રિટન સ્થાન-સીમા-વિસ્તાર : યુરોપના વાયવ્ય ભાગમાં આવેલા બ્રિટિશ ટાપુઓ. ભૌગોલિક સ્થાન : 50°થી 60° ઉ. અ. અને 10° 30´ પૂ. રે. થી 1° 45´ પ. રે. વચ્ચેનો આશરે 2,44,050 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. અર્થાત્ તે ફ્રાંસ કે જર્મનીથી અડધો અથવા યુ.એસ.ના 40મા ભાગ જેટલો છે. બ્રિટિશ ટાપુઓ હેઠળ…
વધુ વાંચો >બ્રિટાની
બ્રિટાની (Bretagne) : વાયવ્ય ફ્રાન્સનો પ્રદેશ. તે બીસ્કેના ઉપસાગરને ઇંગ્લિશ ખાડીથી અલગ પાડતા દ્વીપકલ્પને આવરી લે છે. બ્રિટાની તેનાં રમણીય ભૂમિર્દશ્યો તથા સુંદર નગરો અને નાનાં નાનાં શહેરો માટે જાણીતું બનેલું છે. બ્રેટન તરીકે ઓળખાતા અહીંના નિવાસીઓ તેમનાં આત્મગૌરવ, સ્વતંત્ર મિજાજ અને જાળવી રાખેલી જૂની સ્થાનિક પરંપરાને કારણે અન્ય ફ્રેન્ચ…
વધુ વાંચો >બ્રિટિશ ઇન્ડિયન ઍસોસિયેશન
બ્રિટિશ ઇન્ડિયન ઍસોસિયેશન : ભારતીયોનાં હિતોનું રક્ષણ કરવા અને બ્રિટિશ પાર્લમેન્ટ સમક્ષ ભારતીયોની માગણીઓ રજૂ કરવા સ્થપાયેલી સંસ્થા. કલકત્તામાં બ્રિટિશ ઇન્ડિયન ઍસોસિયેશનની સ્થાપના જમીનદાર સંઘ (1837) અને બંગાળ–બ્રિટિશ ઇન્ડિયા ઍસોસિયેશન (1843) – એ બંને સંગઠનોએ ભેગાં મળી 1851માં કરી. તેના સ્થાપકો પ્રસન્નકુમાર ઠાકુર, ડૉ. રાજેન્દ્રલાલ મિત્ર, હરિશ્ચન્દ્ર મુકરજી, દેવેન્દ્રનાથ ટાગોર…
વધુ વાંચો >બ્રિટિશ કોલંબિયા
બ્રિટિશ કોલંબિયા : કૅનેડાનો ત્રીજા ક્રમે આવતો પ્રાંત. તે કૅનેડાના પશ્ચિમ ભાગમાં પૅસિફિક મહાસાગરને કિનારે આવેલો છે. તેમાં વાનકુંવર ટાપુઓ તથા ક્વીન શાર્લોટ ટાપુઓનો સમાવેશ થાય છે. આખોય પ્રાંત રૉકીઝ હારમાળા તથા કોસ્ટ રેઇન્જના ભવ્ય પર્વતો અને ખાંચાખૂંચીવાળા દરિયાઈ કંઠાર પ્રદેશથી રમણીય બની રહેલો છે. ગરમ પાણીના ઝરા આ પ્રદેશને…
વધુ વાંચો >બ્રિટિશ ટાપુઓ
બ્રિટિશ ટાપુઓ : ઉત્તર સમુદ્ર, ડોવરની સામુદ્રધુની, ઇંગ્લિશ ખાડી અને આટલાન્ટિક મહાસાગરની સીમાઓ વચ્ચે આવેલા પશ્ચિમ યુરોપીય ટાપુઓ. તેમાં ઇંગ્લૅન્ડ, સ્કૉટલૅન્ડ અને વેલ્સથી બનેલા ગ્રેટબ્રિટનનો; પ્રજાસત્તાક આર્યર્લૅન્ડ અને ઉત્તર આયર્લૅન્ડથી બનેલા આયર્લૅન્ડ ટાપુનો; આયરિશ સમુદ્રસ્થિત આઇલ ઑવ્ મૅન; આઇલ ઑવ્ વ્હાઇટ; અંદર અને બહાર તરફના હેબ્રાઇડ્સ ટાપુઓ; ઑર્કની ટાપુઓ તથા…
વધુ વાંચો >