ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >બેલ, ચાર્લ્સ (સર)
બેલ, ચાર્લ્સ (સર) (જ. નવેમ્બર, 1774, એડિનબરો; અ. 28 એપ્રિલ 1842, નૉર્થહેલોવૉર્સેસ્ટરશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : પ્રખર શરીરવિજ્ઞાનશાસ્ત્રી (anatomist). મગજ અને મસ્તિષ્ક ચેતા અંગેનું તેમનું સંશોધન તબીબી ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન ગણાય છે. તેમનું પુસ્તક ‘New Concepts in Brain Anatomy’ ચેતાશાસ્ત્રનો ‘મૅગ્ના કાર્ટા’ લેખાય છે. 1830માં ‘Human Nervous System’ લખી ચેતા-જૈવ વિજ્ઞાન પરના…
વધુ વાંચો >બેલઝોની, જિયોવાની બેટિસ્ટા
બેલઝોની, જિયોવાની બેટિસ્ટા (જ. 1778, પૅડુઆ, ઇટાલી; અ. 1823) : સાહસખેડુ અને પ્રાચીન ચીજોના સંગ્રાહક. 1815માં તેઓ ઇજિપ્ત ગયા. ત્યાં મહંમદ અલીએ તેમને સિંચાઈ માટે હાઇડ્રોલિક યંત્રસામગ્રી તૈયાર કરવાનું કાર્ય સોંપ્યું. ત્યારપછી તેઓ ઇજિપ્તમાં આવેલી કબરોમાંથી મૂલ્યવાન પ્રાચીન અવશેષો ઉઠાવી એકઠા કરવામાં પ્રવૃત્ત બન્યા. સાથોસાથ ઇજિપ્તની પ્રાચીનકળાના અવશેષોનું સંશોધન પણ…
વધુ વાંચો >બૅલડ
બૅલડ : ‘બૅલાદે’ અને ‘બૅલે’ની માફક આ શબ્દ પણ ઉત્તરકાલીન લૅટિન તથા ઇટાલિયન ‘બૅલારે’ એટલે કે ‘નૃત્ય કરવું’ એ શબ્દ પરથી ઊતરી આવ્યો છે. તાત્વિક રીતે બૅલડ એક પ્રકારનું ગીત છે અને તેમાં વાર્તાકથન હોય છે. પ્રારંભમાં તે નૃત્યની સંગતમાં સંગીત સાથે ગવાતું રજૂ થતું. મોટાભાગનાં બૅલડની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓની તારવણી…
વધુ વાંચો >બેલ, ડેનિયલ
બેલ, ડેનિયલ (જ. 10 મે 1919, ન્યૂયૉર્ક સિટી, અમેરિકા) : અમેરિકી સમાજશાસ્ત્રી અને પત્રકાર. ન્યૂયૉર્ક સિટી કૉલેજમાં અભ્યાસ કરી તેઓ 1930માં સ્નાતક થયા. તેમણે પત્રકાર તરીકે કારકિર્દીનો આરંભ કર્યો અને 1941–45 દરમિયાન ‘ધ ન્યૂ લીડર’ સામયિકના મૅનેજિંગ ડિરેક્ટર તરીકે કામગીરી કરી. ત્યારબાદ તેઓ જાણીતા સામયિક ‘ફૉરચ્યૂન’ના શ્રમ વિભાગના સંપાદક બન્યા.…
વધુ વાંચો >બેલનો લકવો
બેલનો લકવો (Bell’s palsy) : ચહેરાનો લકવો. દર વર્ષે દર 1 લાખની વસ્તીએ 23 જણાને તે થાય છે. તેથી દર 60થી 70 વ્યક્તિએ એકને તેના જીવન દરમિયાન ચહેરાનો લકવો થવાની સંભાવના રહે છે. 12 ચેતાઓની જોડ મગજમાંથી સીધી નીકળે છે. તે ખોપરીમાંથી બહાર આવતી હોવાથી તેમને કર્પરિચેતાઓ (cranial nerves) કહે…
વધુ વાંચો >બેલફાસ્ટ
બેલફાસ્ટ : યુ. કે.ના ઉત્તર આયર્લૅન્ડ પ્રાંતનું પાટનગર, મોટું શહેર તથા બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : 54° 40´ ઉ. અ. અને 5° 50´ પ. રે. આયર્લૅન્ડના ઈશાન કિનારા પરના લૉક (lough) ઉપસાગરને મથાળે ફળદ્રૂપ ખીણમાં તે આવેલું છે. તેનો વિસ્તાર 6215 હેક્ટર જેટલો છે. તેની ઉત્તરે એન્ટ્રિમનો ઉચ્ચપ્રદેશ તથા દક્ષિણ તરફ…
વધુ વાંચો >બેલફ્રાય
બેલફ્રાય : દેવળની સ્થાપત્યરચનાનો એક ભાગ. પાશ્ચાત્ય દેશોના સ્થાપત્યમાં દેવળની ઇમારતોના છાપરા ઉપર અને મહદ્અંશે ટાવર ઉપર ઘંટ બંધાતો, જેથી સમય પ્રમાણે અને પ્રાર્થનાને વખતે ઘંટારવ કરી શકાય. આ ઘંટ બાંધવાની વ્યવસ્થા માટે રચાતા ઇમારતી ભાગને બેલફ્રાય કહેવામાં આવે છે. ઘટનાં કદ-આકાર અને ઉપયોગ પ્રમાણે આની રચના થતી. દેવળોના બાંધકામમાં…
વધુ વાંચો >બેલ, માર્ટિન
બેલ, માર્ટિન (જ. 1938, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : ટેલિવિઝનના ખબરપત્રી. તેમણે કેમ્બ્રિજ ખાતે અભ્યાસ કર્યો અને 1962માં બીબીસીમાં જોડાયા. 1964થી 1976 દરમિયાન તેઓ વિદેશો માટેના વૃત્તાંતનિવેદક બન્યા. 1976–1977માં તેઓ રાજકારણી બાબતોના, 1993–94માં વિયેના ખાતેના અને 1994થી 1996 દરમિયાન વિદેશી બાબતોના વૃત્તાંતનિવેદક તરીકે કામગીરી બજાવતા રહ્યા. તેમને ‘રૉયલ ટેલિવિઝન સોસાયટીઝ રિપૉર્ટર ઑવ્…
વધુ વાંચો >બેલવલકર, શ્રીપાદ કૃષ્ણ
બેલવલકર, શ્રીપાદ કૃષ્ણ (જ. 10 ડિસેમ્બર 1880, નરસોબાચી વાડી, જિ. કોલ્હાપુર; અ. 8 જાન્યુઆરી 1967, પુણે) : વિખ્યાત પ્રાચ્યવિદ્યાનિષ્ણાત. પ્રાથમિક શિક્ષણ કોલ્હાપુર નજીકના હેર્લે ખાતે. માધ્યમિક શિક્ષણ રાજારામ હાઈસ્કૂલ, કોલ્હાપુર તથા ઉચ્ચશિક્ષણ રાજારામ કૉલેજ, કોલ્હાપુર અને ડેક્કન કૉલેજ, પુણે ખાતે. 1902માં અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત વિષયો સાથે બી.એ. થયા. 1902–04 દરમિયાન…
વધુ વાંચો >બેલાકિયેફ, મિલી ઍલેક્સિવિચ
બેલાકિયેફ, મિલી ઍલેક્સિવિચ (જ. 1837, નિઝિની નૉવગોરોડ, રશિયા; અ. 1910) : રશિયાના નામી સ્વરરચનાકાર (composer). તેમણે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો કૉન્સર્ટ-પિયાનોવાદક તરીકે અને ત્યારબાદ તેમણે સ્વરરચનાકારની કારકિર્દી અપનાવી. તેઓ રશિયાની રાષ્ટ્રીય સંગીત સ્કૂલના અગ્રણી બની રહ્યા. 1862માં તેમણે ‘પીટર્સબર્ગ ફ્રી સ્કૂલ ઑવ્ મ્યુઝિક’ની સ્થાપના કરી. 1883માં તેઓ ‘ઇમ્પીરિયલ કૅપૅલા’ના નિયામક બન્યા.…
વધુ વાંચો >