ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બાલ્કન દેશો
બાલ્કન દેશો : યુરોપના અગ્નિકોણમાં આવેલા દ્વીપકલ્પને આવરી લેતા મુખ્ય પાંચ દેશોનો સમૂહ. આ નામ બલ્ગેરિયા અને યુગોસ્લાવિયામાં આવેલા બાલ્કન પર્વતો પરથી પડેલું છે. તુર્કી ભાષામાં ‘બાલ્કન’ શબ્દનો અર્થ પર્વત થાય છે. આ દેશો યુરોપ અને મધ્ય પૂર્વના દેશો વચ્ચે મહત્વનું વ્યૂહાત્મક સ્થાન ધરાવે છે. આ વિસ્તારમાં જ્યારે જ્યારે યુદ્ધો…
વધુ વાંચો >બાલ્કન દ્વીપકલ્પ
બાલ્કન દ્વીપકલ્પ : યુરોપ ખંડના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા ત્રણ દ્વીપકલ્પો પૈકીનો પૂર્વ છેડે આવેલો દ્વીપકલ્પ. બાકીના બે આઇબેરિયન અને ઇટાલિયન દ્વીપકલ્પ છે. આ દ્વીપકલ્પની ઉત્તરે નીચલી ડૅન્યૂબ અને સૅવા નદીઓ, પૂર્વ તરફ કાળો સમુદ્ર, અગ્નિ તરફ ઈજિયન સમુદ્ર, દક્ષિણ તરફ ભૂમધ્ય સમુદ્ર, નૈર્ઋત્ય તરફ આયોનિયન સમુદ્ર તથા પશ્ચિમ તરફ એડ્રિયાટિક…
વધુ વાંચો >બાલ્કન પર્વતો
બાલ્કન પર્વતો : પૂર્વ બલ્ગેરિયામાં કાળા સમુદ્ર પરની ઇમીન બુરુન ભૂશિરથી પશ્ચિમ તરફ યુગોસ્લાવ સીમા સુધી વિસ્તરેલા પર્વતો. આ પર્વતો મુખ્યત્વે ગેડવાળા ચૂનાખડકો તેમજ રેતીખડકોથી બનેલા છે, પરંતુ તેમની નીચેનો ભૂગર્ભીય વિભાગ સ્ફટિકમય ખડકબંધારણવાળો છે. બાલ્કન પર્વતોની આ હારમાળા ડૅન્યૂબ નદીથાળાની દક્ષિણ સરહદ રચે છે. તેની લંબાઈ 400 કિમી., પહોળાઈ…
વધુ વાંચો >બાલ્કન વિગ્રહો
બાલ્કન વિગ્રહો : બાલ્કન રાજ્યો વચ્ચે વીસમી સદીના પ્રથમ દાયકામાં થયેલા વિગ્રહો. વીસમી સદીના પ્રથમ દસકામાં બાલ્કનમાં બલ્ગેરિયા-સર્બિયાનો સંઘર્ષ, આર્મેનિયાનો હત્યાકાંડ, ગ્રીસ-તુર્કી વિગ્રહ, બલ્ગેરિયાની જાહેરાત, તરુણ તુર્કોની ક્રાંતિ અને ટ્રિપોલી પરના આક્રમણ જેવી ઘટનાઓએ બાલ્કનના પ્રશ્નને સ્ફોટક બનાવ્યો હતો. તેના પરિણામે બાલ્કન વિગ્રહો થયા. 1909માં સુલતાન મહમ્મદ પાંચમાએ શરૂઆતમાં ઉદાર…
વધુ વાંચો >બાલ્ઝાક, હોનોરે દ
બાલ્ઝાક, હોનોરે દ (જ. 20 મે 1799, ટુર્સ, ફ્રાંસ; અ. 18 ઑગસ્ટ 1850, ફ્રાંસ) : ફ્રેંચ નવલકથાકાર. પોતાના જમાનાના સમગ્ર સમાજનું પ્રતિબિંબ નવલકથામાં ઉપસાવનાર, સામાજિક વાસ્તવવાદના જન્મદાતા સાહિત્યકાર. 8 વર્ષની ઉંમરે એક અત્યંત રૂઢિચુસ્ત શાળામાં છાત્ર તરીકે દાખલ થયા, પણ ત્યાંની કડક શિસ્ત ન ખમી શકવાથી થોડાંક વર્ષોમાં ઘેર પરત…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિક ભાષાઓ
બાલ્ટિક ભાષાઓ : બાલ્ટિક સમુદ્રના પૂર્વકિનારાના પ્રદેશોમાં બોલાતી ભાષાઓ. મૂળમાં ભારત-યુરોપીય ભાષાસમુદાયની એક શાખારૂપ આ ભાષાઓમાં વર્તમાનમાં બોલાતી લિથુઆનિયન અને લૅટ્વિયન ઉપરાંત કાળબળે લુપ્ત થયેલી જૂની પ્રશિયન, યોત્વિન્જિયન, ક્યુરોનિયન, સેલોનિયન, અર્ધગેલ્લિયન ભાષાઓનો પણ સમાવેશ થતો હતો. આ પૈકી લિથુઆનિયન, લૅટ્વિયન અને જૂની પ્રશિયન ત્રણેયનાં લિખિત પ્રમાણો ચૌદમી સદીથી પ્રાપ્ત થયાં…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિક સમુદ્ર
બાલ્ટિક સમુદ્ર : ઉત્તર યુરોપના પશ્ચિમ ભૂમિભાગ વચ્ચે આવેલો સમુદ્ર. તે આટલાન્ટિક મહાસાગરના એક ફાંટારૂપે યુરોપના વાયવ્ય ભાગમાં પથરાયેલો છે. આ સમુદ્ર આશરે 50°થી 65° ઉ. અ. અને 10°થી 27° પૂ. રે. વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તેનો કુલ વિસ્તાર આશરે 4,20,000 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની લંબાઈ આશરે 1,600 કિમી. અને પહોળાઈ…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિમોર
બાલ્ટિમોર : યુ.એસ.ના મેરીલૅન્ડ રાજ્યમાં આવેલું મોટામાં મોટું શહેર, યુ.એસ.નાં મુખ્ય બંદરો પૈકીનું એક બંદર તથા દુનિયાભરમાં મોટાં ગણાતાં કુદરતી બારાં પૈકીનું એક બારું. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 39° 17´ ઉ. અ. અને 76° 36´ પ. રે. આવેલું છે. મેરીલૅન્ડ રાજ્યનું વાણિજ્ય, શિક્ષણ તથા ઉદ્યોગનું મુખ્ય મથક પણ છે. તે…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિમોર, ડૅવિડ
બાલ્ટિમોર, ડૅવિડ (જ. 7 માર્ચ 1938, ન્યૂયૉર્ક શહેર, યુ.એસ.એ.) : ગાંઠ કરતાં વિષાણુઓ (viruses) અને કોષોમાંના જનીનદ્રવ્ય (genetic material) વચ્ચેની આંતરક્રિયા શોધી કાઢવા માટે 1975ના, રિનેટો ડુલબેકો (Renato Dulbecco) તથા હૉવર્ડ માર્ટિન ટેમિન (Howard Martin Temin) સાથે દેહધાર્મિક વિદ્યા તથા તબીબી વિદ્યા અંગેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. બાલ્ટિમોરે સ્વાર્થમોર ખાતે રસાયણવિદ્યાનો…
વધુ વાંચો >બાલ્ડવિન, જેમ્સ (આર્થર)
બાલ્ડવિન, જેમ્સ (આર્થર) (જ. 1924, હાર્લમ, ન્યૂયૉર્ક; અ. 1987) : અમેરિકન નવલકથાકાર. પાદરીના પુત્ર. 17 વર્ષની વયે ઘર છોડીને કેટલાંક વર્ષો પૅરિસમાં જઈને ગાળેલાં. એમનું લેખનકાર્ય ત્યાં શરૂ થયેલું. એમની પહેલી નવલકથા ‘ગો, ટેલ ઇટ ઑન ધ માઉન્ટન’ 1953માં પ્રગટ થઈ. તેમાં પિતાની સંપ્રદાય-શ્રદ્ધા સાથે સમાધાન કરતા યુવકની કથા છે.…
વધુ વાંચો >બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >