ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બૉઈલ, વિલાર્ડ એસ. (Boyel, Willard S.)
બૉઈલ, વિલાર્ડ એસ. (Boyel, Willard S.) (જ. 19 ઑગસ્ટ 1924 ઍમહર્સ્ટ, કૅનેડા અ. 7 મે 2011, વૉલેસ, કૅનેડા) : પ્રતિબિંબન અર્ધવાહક પરિપથ અર્થાત્ વિદ્યુતભાર–યુગ્મિત ઉપકરણ(CCD સેન્સર– સંવેદનમાપક)ની શોધ માટે 2009નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ શોધ માટે પુરસ્કારનો અર્ધભાગ વિલાર્ડ બૉઈલ તથા જ્યૉર્જ સ્મિથને સંયુક્ત રીતે પ્રાપ્ત થયો હતો.…
વધુ વાંચો >બૉઇસ ટૉમ્પ્સન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ પ્લાન્ટ રિસર્ચ ઇન્કૉર્પોરેટ, અમેરિકા
બૉઇસ ટૉમ્પ્સન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ પ્લાન્ટ રિસર્ચ ઇન્કૉર્પોરેટ, અમેરિકા : અમેરિકાની વનસ્પતિવિજ્ઞાનના સંશોધન સાથે સંકળાયેલી એક પ્રખ્યાત સંસ્થા. વિલિયમ બૉઇસ ટૉમ્પ્સન નામના અમેરિકને પોતાની અઢળક મિલકત વનસ્પતિની વિવિધ વિષય-શાખાઓ પર સંશોધનો કરવા માટે આ સંસ્થાને સમર્પિત કરી હતી, આમ છતાં આ સંસ્થા સાથે પોતાનું નામ જોડવા બાબતે ઘણી આનાકાની કરી હતી.…
વધુ વાંચો >બોઇંગ, વિલિયમ એડવર્ડ
બોઇંગ, વિલિયમ એડવર્ડ (જ. 1881, ડેટ્રૉઇટ, અમેરિકા; અ. 1956) : હવાઈ જહાજના જાણીતા ઉત્પાદક. સી-પ્લેન એટલે કે દરિયાના પાણી પર ઊતરી શકે અને પાણી પરથી ઉડ્ડયન કરી શકે એવાં હવાઈ જહાજ બનાવવાના આશયથી 1916માં તેમણે પેસિફિક એરો પ્રૉડ્ક્ટ્સ કંપનીની સ્થાપના કરી. આ સી-પ્લેનની ડિઝાઇન કૉનાર્ડ વેસ્ટરફેલ્ટના સહયોગથી તેમણે જાતે જ…
વધુ વાંચો >બૉએમ, થિયોબાલ્ડ
બૉએમ, થિયોબાલ્ડ (જ. 1794, મ્યુનિક, જર્મની; અ. 1881) : જર્મનીના નિષ્ણાત વાંસળીવાદક અને સંશોધક. તેમણે 1828માં મ્યુનિક ખાતે વાંસળી-ઉત્પાદન માટેની ફૅક્ટરીની સ્થાપના કરી. તેમણે ધ્વનિ-નિયમનની ર્દષ્ટિએ પરિપૂર્ણ નીવડે એવી વાંસળી બનાવવાનો નિર્ણય કર્યો. એવી વાંસળી બનાવવા માટે, આંગળીઓ પહોંચી વળી ના શકે એવાં સ્થાનોએ વાંસળી પર છિદ્રો પાડવાં પડે; આ…
વધુ વાંચો >બૉક ગોલિકા
બૉક ગોલિકા (Bok globule) : આદિ તારક(protostar)નાં પૂર્વગામી હોવાનું મનાતાં, આકાશગંગામાં કે પછી અંતરીક્ષમાં આવેલાં, ધૂળ અને વાયુનાં ઘટ્ટ આંતરતારકીય ગોળાકાર કાળાં વાદળ. આ વાદળ એના શોધક બાર્ટ જે. બૉક(1906–1983)ના નામે ઓળખાય છે. મૂળે ડચ, પણ પાછળથી અમેરિકા જઈ વસેલા આ ખગોળ-ભૌતિકશાસ્ત્રીએ 1947માં આની શોધ કરી હતી. બૉક આપણી આકાશગંગાના…
વધુ વાંચો >બોકાચિયો, જિયોવાની
બોકાચિયો, જિયોવાની (જ. 1313, પૅરિસ; અ. 21 ડિસેમ્બર 1375, સરટાલ્ડો, ટસ્કની, ઇટાલી) : માનવતાવાદી ઇટાલિયન સાહિત્યકાર. નવલકથાના મૂળ સ્વરૂપ ‘નૉવેલા’ અને પ્રાચીન મહાકાવ્યને ઘરગથ્થુ ભાષામાં પ્રયોજનાર ઇટાલીના પ્રથમ લેખક. ફ્લૉરેન્સના એક વેપારીના અનૌરસ પુત્ર. માતા ભદ્ર કુટુંબનાં ફ્રેન્ચ સન્નારી. ઉછેર ફ્લૉરેન્સમાં. કિશોરવયે અભ્યાસ માટે નેપલ્સમાં રહ્યા. હિસાબને બદલે ખ્રિસ્તી ધર્મશાસ્ત્રના…
વધુ વાંચો >બોકારો
બોકારો : બિહાર રાજ્યના અગ્નિભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 23° 51´ ઉ. અ. અને 86° 02´ પૂ. રે. આજુબાજુનો 3,342.6 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે બિહાર રાજ્યના છોટાનાગપુર ઉપવિભાગમાં આવેલો છે. તેની ઉત્તરે હઝારીબાગ, ગિરિદિહ અને ધનબાદ જિલ્લા; ઈશાન અને પૂર્વ…
વધુ વાંચો >બૉક્સર વિદ્રોહ
બૉક્સર વિદ્રોહ (1900) : ચીનમાંથી વિદેશીઓને દૂર કરવા થયેલો વિદ્રોહ. ચીનમાં બૉક્સર વિદ્રોહના સમયે સમ્રાટ કુઆંગ-શુનું શાસન હતું; પરન્તુ રાજમાતા ત્ઝૂ–શી વાસ્તવિક સત્તા ભોગવતી હતી. આ દરમિયાન જાપાની, રશિયન, બ્રિટિશ, અમેરિકન વગેરે વિદેશી લોકોએ આર્થિક સામ્રાજ્યવાદી પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા ચીનનું આર્થિક શોષણ કર્યું. ચીનના સાર્વભૌમત્વ માટે પણ ભય પેદા થયો. ચીનમાં…
વધુ વાંચો >બૉક્સાઇટ
બૉક્સાઇટ (bauxite) ઍલ્યુમિનિયમ ધાતુ માટેનું મુખ્ય ખનિજ. દક્ષિણ ફ્રાંસમાં આવેલ લા બૉક્સમાંથી મળતા લાલ, અપ્રત્યાસ્થ (nonplastic), માટી જેવા પદાર્થનું 1821માં બર્થિયરે સૌપ્રથમ પૃથક્કરણ કર્યું હતું. 1845–47ના અરસામાં ડૂફ્રેનોઈએ તેને બૉક્ઝાઇટ (bauxite) નામ આપેલું. 1861માં સેંટ-ક્લેર ડુહવીલે તેને સુધારીને હાલ પ્રચલિત બૉક્સાઇટ નામ આપ્યું હતું. તે સજલ (hydrous) ઍલ્યુમિના, ખાસ કરીને…
વધુ વાંચો >બૉક્સિંગ
બૉક્સિંગ : એક પ્રકારની મુષ્ટિયુદ્ધની રમત. કદાચ તે સૌથી જૂની રમત છે. ઇતિહાસ બતાવે છે કે માનવ દુનિયામાં આવ્યો ત્યારથી આ રમત રમાય છે. મુષ્ટિયુદ્ધ દ્વારા પશુઓ અને દુશ્મનો સામે માનવ રક્ષણ મેળવતો હતો. 4,000 વર્ષ પહેલાં મિસરના સૈનિકો તેમાં નિપુણ હતા તે બાબત પ્રાચીન ચિત્રો પરથી જાણવા મળે છે.…
વધુ વાંચો >બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >