ખંડ ૧૨

પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા

ફૉર્સ્ટીરાઇટ (forsterite)

ફૉર્સ્ટીરાઇટ (forsterite) : ઑલિવીન વર્ગનું મૅગ્નેશિયમ ઘટકયુક્ત ખનિજ. રાસા. બં.: 2MgO.SiO2. સ્ફ. વ. : ઑર્થોર્હૉમ્બિક. સ્ફ. સ્વ : સ્ફટિકો જાડા મેજઆકાર, છેડાઓ ક્યારેક ફાચર જેવા અણીવાળા, ઊભાં રેખાંકનોવાળા, સામાન્ય રીતે દળદાર, ઘનિષ્ઠ અથવા દાણાદાર; દાણા અનિયમિત આકારવાળા કે ગોળાકાર. યુગ્મતા – જો મળે તો, (100) ફલક પર, પણ અસામાન્ય. સ્ફટિકો…

વધુ વાંચો >

ફૉલસ્ટાફ (સર જૉન ફૉલસ્ટાફ)

ફૉલસ્ટાફ (સર જૉન ફૉલસ્ટાફ) : શેક્સપિયરનું એક સુવિખ્યાત ‘કૉમિક’ પાત્ર. ‘કૉમિક’ એટલે અહીં ખાસ કરીને નાટકમાં, હાસ્યરસને તેના સ્થૂલ અર્થથી માંડીને સૂક્ષ્મતમ ધ્વનિ સુધી વિસ્તારાતી પાત્રાલેખનની રીતિ. ફૉલસ્ટાફ શેક્સપિયરનાં ત્રણ નાટકોમાં ભૂમિકા ભજવે છે. ઐતિહાસિક સામગ્રી પર આધારિત ‘હૅન્રી ધ ફૉર્થ, પાર્ટ વન’ અને ‘હેન્રી ધ ફૉર્થ, પાર્ટ ટૂ’ એમ…

વધુ વાંચો >

ફૉલિંગ વૉટર

ફૉલિંગ વૉટર : અમેરિકાના બિયર રન શહેરમાં પેન્સિલ્વેનિયા રાજ્યના નિવાસ માટેની એક વિખ્યાત ઇમારત. 1937–39 દરમિયાન અમેરિકન સ્થપિત ફ્રેન્ક લૉઇડ રાઇટે બાંધેલી આ ઇમારત અમેરિકાના અર્વાચીન સ્થાપત્યનું બેનમૂન ઉદાહરણ ગણાય છે. અર્વાચીન અમેરિકન અને યુરોપીય સ્થાપત્યનો સમન્વય સાધતી આ સ્થાપત્ય-રચનામાં એના સ્થપતિએ આર્ટ્સ ઍન્ડ ક્રાફ્ટ્સ, એકસ્પ્રેશનિઝમ અને ઍન્ટિરૅશનાલિઝમ – એ…

વધુ વાંચો >

ફૉલેટ, મેરી પારકર

ફૉલેટ, મેરી પારકર (જ. 3 સપ્ટેમ્બર 1868, ક્વીન્સી, મૅસૅચૂસેટ્સ, અમેરિકા; અ. 18 ડિસેમ્બર 1933, બૉસ્ટન, મૅસૅસ્યુસેટ્સ, અમેરિકા) : સમાજ-રાજ્યશાસ્ત્ર(socio-political science)ના ચિંતનમાં, વ્યવસ્થાપનના ક્ષેત્રે આંતરવૈયક્તિક સંબંધોની બાબતમાં અને વૈયક્તિક વ્યવસ્થાપન ક્ષેત્રે પાયાનું પ્રદાન કરનાર લેખિકા. રાજ્યશાસ્ત્રના ચિંતનમાં સાર્વભૌમત્વની બહુત્વવાદની વિચારધારામાં તેમનું પ્રદાન નોંધનીય રહ્યું છે. તેમના મતે રાજ્ય, એક આવશ્યક અને…

વધુ વાંચો >

ફૉલોઑન

ફૉલોઑન : ક્રિકેટની રમતમાં પ્રતિસ્પર્ધી ટીમને તેમની બૅટિંગનો ક્રમ બદલી સતત બીજી વખત બૅટિંગ કરવાની ફરજ પાડવી તે. પાંચ દિવસની મૅચ માટે ફૉલોઑન માટે ઓછામાં ઓછા 200 રનની સરસાઈની જરૂર રહે છે. ત્રણ દિવસની મૅચ માટે 150 રનની સરસાઈ હોય તો સામેની ટીમ ફૉલોઑન થઈ શકે છે. બે દિવસની મૅચમાં…

વધુ વાંચો >

ફોવવાદ

ફોવવાદ : 1905ની આસપાસ શરૂ થયેલો યુરોપની કલાનો એક વાદ. હાંરી માતિસને આ વાદના અગ્રણી ગણી શકાય. આ ઉપરાંત માર્ક્વે (Marquet), ડેરેઇન (Derain), વ્લામિંક (Vlamink) અને રૂઓ (Roult) જેવા મહત્વના કલાકારો પણ આ વાદના નેજા હેઠળ હતા. અન્ય ગૌણ કલાકારોમાં માન્ગ્વિન, કેમોઇન, ઝ્યાં પુઇ અને ઑથોન ફ્રીજનો સમાવેશ થાય છે.…

વધુ વાંચો >

ફૉસજીન (phosgene)

ફૉસજીન (phosgene) : કાર્બૉનિક ઍસિડનો અત્યંત વિષાળુ ક્લૉરાઇડ વ્યુત્પન્ન. તેનાં અન્ય નામો કાર્બૉનિલ ક્લૉરાઇડ, કાર્બન ઑક્સિક્લૉરાઇડ, ક્લૉરોફૉર્માઇલ ક્લૉરાઇડ છે. તે સૌપ્રથમ 1811માં બનાવવામાં આવ્યો હતો. કાર્બૉનિક ઍસિડનું અસ્તિત્વ માત્ર જલીય દ્રાવણમાં જ શક્ય હોવાથી ફૉસજીન તેમાંથી બનાવી શકાતો નથી. કાર્બનમોનૉક્સાઇડ અને ક્લોરિનના મિશ્રણને પ્રકાશ દ્વારા પ્રદીપ્ત કરવાથી અથવા આ મિશ્રણને…

વધુ વાંચો >

ફૉસેટ, હેન્રી

ફૉસેટ, હેન્રી (જ. 1833, સૅલિસબરી; અ. 1884, કૅમ્બ્રિજ) : અર્થશાસ્ત્રની પ્રશિષ્ટ વિચારસરણીને વરેલા ચિંતક અને સામાજિક સુધારક. ઉચ્ચ શિક્ષણ કૅમ્બ્રિજ અને મિડલ ટેમ્પલમાં લીધું. 1858માં નડેલ અપઘાતને કારણે તેમણે ર્દષ્ટિ ગુમાવી; છતાં અર્થશાસ્ત્રનું અધ્યયન ચાલુ રાખ્યું. 1863માં કૅમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં તેઓ અર્થશાસ્ત્રના પ્રોફેસર નિમાયા અને તે પદ પર અવસાન સુધી કામ…

વધુ વાંચો >

ફોસ્ટર, સર નૉર્મન (રૉબર્ટ)

ફોસ્ટર, સર નૉર્મન (રૉબર્ટ) (જ. 1935, માન્ચેસ્ટર, નૉર્થવેસ્ટ, ઇંગ્લૅન્ડ, યુ.કે.) : બ્રિટિશ સ્થપતિ. ફોસ્ટર નૉર્મન ઍન્ડ ઍસોસિયેટ્સ(1967)ના સ્થાપક અને ભાગીદાર, ‘હાઇટેક સ્કૂલ’ની પરંપરાના. શિક્ષણ બ્રિટનની માન્ચેસ્ટર અને અમેરિકાની યેલ યુનિવર્સિટીમાં. સ્થાપત્યની ટૅકનૉલૉજી વિકસાવનાર મોખરાના સ્થપતિઓમાં તેમનું નામ નોંધપાત્ર છે. દુનિયામાં ઠેર ઠેર પથરાયેલાં કેટલાંક વિશિષ્ટ સ્થાપત્યોની રચનામાં તેમનું પ્રદાન નોંધપાત્ર…

વધુ વાંચો >

ફૉસ્ફર બ્રૉન્ઝ

ફૉસ્ફર બ્રૉન્ઝ : સૂક્ષ્મમાત્રામાં ફૉસ્ફરસ (P) ઉમેરીને કઠણ અને મજબૂત બનાવાયેલું કાંસું. કાંસું એ તાંબા (Cu) અને કલાઈ(Sn)ની મિશ્રધાતુ છે. મહત્વની ર્દષ્ટિએ પિત્તળ પછી બીજા ક્રમે તે આવે છે. તેમાં 4 %થી 10 % Sn, અને 0.05 %થી 1 % P હોય છે. આ ફૉસ્ફરસ વિઑક્સીકરણનું કાર્ય કરે છે. બ્રૉન્ઝ…

વધુ વાંચો >

પ્યાર જી પ્યાસ (1972)

Feb 1, 1999

પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…

વધુ વાંચો >

પ્યારેસાહેબ

Feb 1, 1999

પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…

વધુ વાંચો >

પ્યાસા (1957)

Feb 1, 1999

પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…

વધુ વાંચો >

પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)

Feb 1, 1999

પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…

વધુ વાંચો >

પ્યુનીકા

Feb 1, 1999

પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ

વધુ વાંચો >

પ્યુમીસ (pumice)

Feb 1, 1999

પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…

વધુ વાંચો >

પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)

Feb 1, 1999

પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…

વધુ વાંચો >

પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)

Feb 1, 1999

પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…

વધુ વાંચો >

પ્રકટીકરણ (development)

Feb 1, 1999

પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…

વધુ વાંચો >

પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)

Feb 1, 1999

પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…

વધુ વાંચો >