૧૨.૨૨
ફાજલ ઉત્પાદન-શક્તિથી ફિક્ટે/ફિખ્તે, જોહાન ગોટલિબ
ફાજલ ઉત્પાદન-શક્તિ
ફાજલ ઉત્પાદન-શક્તિ : ઉત્પાદન એકમની સ્થાપિત શક્તિ તથા તેમાંથી ખરેખર ઉપયોગમાં લેવાતી શક્તિ વચ્ચેનો તફાવત. પેઢી કે ઉત્પાદન-એકમમાં વપરાતી યંત્રસામગ્રીને જો સુયોગ્ય રીતે ચલાવવામાં આવે તો ચોક્કસ સમય-ગાળા (દિવસ, માસ, વર્ષ) દરમિયાન તે જે અધિકતમ ઉત્પાદન આપી શકતી હોય તેને તેની સ્થાપિત શક્તિ (established capacity) કહેવામાં આવે છે. તેમાંથી તે…
વધુ વાંચો >ફાઝિલ, ગુલામ અહમદ
ફાઝિલ, ગુલામ અહમદ (જ. 1916, શ્રીનગર) : વિખ્યાત કાશ્મીરી કવિ. શિક્ષણ શ્રીનગરમાં. બી.એ. થયા પછી એમણે શ્રીનગરમાં જ શિક્ષકની નોકરી લીધી. એમને શિક્ષણ ઉપરાંત સંગીત અને અન્ય કલાઓમાં ફક્ત રુચિ જ નહિ, એમનો ઊંડો અભ્યાસ પણ ખરો. એ વિશે એમણે પુષ્કળ વાંચ્યું-વિચાર્યું જણાય છે. 1974માં એ નિવૃત્ત થયા તે પછી…
વધુ વાંચો >ફાટ (fracture, fissure)
ફાટ (fracture, fissure) : પોપડાના ખડકોમાં જોવા મળતી તિરાડ. તે સાંકડી કે પહોળી, ટૂંકી કે લાંબી, છીછરી કે ઊંડી, આડી, ઊભી, ત્રાંસી કે વાંકીચૂકી હોઈ શકે છે. તેમનાં પરિમાણ પણ ગમે તે હોઈ શકે. ખડકોમાં ઉદભવેલા સાંધા કે સ્તરભંગ, સુકાતા જતા પંકજથ્થાઓમાં જોવા મળતી પંકતડ (આતપ-તડ) પણ એક પ્રકારની ફાટ…
વધુ વાંચો >ફાટક, નરહર રઘુનાથ
ફાટક, નરહર રઘુનાથ (જ. 15 એપ્રિલ 1883, જાંભળી, ભોર-રિયાસત; અ. 21 ડિસેમ્બર 1979, મુંબઈ) : મરાઠીના ઇતિહાસકાર, ચરિત્રલેખક, વાર્તાકાર, નવલકથાકાર તથા પત્રકાર. તેમનું શિક્ષણ ભોર, પુણે, અજમેર તથા ઇંદોરમાં થયેલું. 1917માં દર્શન વિષય સાથે અલાહાબાદ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ. થયા બાદ એમ.એ.માં મરાઠી વિષય લઈને પ્રથમ વર્ગ મેળવી નાગપુરમાં શિક્ષક તરીકે નોકરી…
વધુ વાંચો >ફાટખીણ (Rift valley)
ફાટખીણ (Rift valley) : પૃથ્વીના પોપડામાં ફાટ પડવાને પરિણામે ઉદભવતું ખીણ આકારનું ભૂમિસ્વરૂપ. ભૂસ્તરીય પરિભાષાના સંદર્ભમાં બે કે વધુ સ્તરભંગો વચ્ચે પોપડાના તૂટેલા ખંડવિભાગનું અવતલન થવાથી રચાતું લાંબું, સાંકડું, ઊંડું ગર્ત. બે ફાટો વચ્ચે ગર્ત કે ખાઈ કે ખીણ જેવું ભૂમિસ્વરૂપ તૈયાર થતું હોવાથી તે ફાટખીણના નામથી ઓળખાય છે. ગર્તની…
વધુ વાંચો >ફાટ-પ્રસ્ફુટન (Fissure eruption)
ફાટ-પ્રસ્ફુટન (Fissure eruption) : ફાટ મારફતે થતું લાવાનું પ્રસ્ફુટન. પૃથ્વીના પોપડાના કોઈ નબળા વિભાગને તોડીને મૅગ્માને બહાર નીકળી આવવા માટે જે ઊંડો, લાંબો પ્રવહનમાર્ગ મળી રહે તેને ફાટ કહેવાય છે. આ પ્રકારની ફાટ ગિરિનિર્માણ ઘટનાને કારણે કે અન્ય ભૂસંચલનજન્ય ઘટનાને કારણે ઉદભવતી હોય છે. પોપડાની અંદર તરફ આવી ફાટો જો…
વધુ વાંચો >ફાટ-શિરા (Fissure vein)
ફાટ-શિરા (Fissure vein) : બખોલ-પૂરણી(cavity filling)નો એક પ્રકાર. ખડકમાં રહેલી ફાટ ખનિજદ્રવ્યથી ભરાઈ જતાં તૈયાર થતો પટ ફાટ-શિરા કહેવાય. બખોલ-પૂરણીના બધા જ પ્રકારો પૈકી ફાટ-શિરાનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે અને સ્થાનભેદે તેમાંથી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનાં ખનિજો – ધાતુખનિજો મળી રહે છે. ફાટ-શિરાઓની રચના બે ક્રમિક કક્ષાઓમાં થતી હોય છે…
વધુ વાંચો >ફાતિમા
ફાતિમા (જ. ઈ. સ. 605/611; અ. 632) : ઇસ્લામના પયગંબર મુહમ્મદ (સ.અ.વ.) અને તેમનાં પ્રથમ પત્ની હજરત ખદીજા(રદિ.)ની 4 દીકરીઓમાંની એક દીકરી. હજરત ફાતિમાની અન્ય 3 બહેનો તે હજરત ઝૈનબ; હ. રૂકય્યા; અને હ. ઉમ્મે કુલસૂમ હતી. તેઓ પયગંબર સાહેબનાં સૌથી વધુ પ્રિય પુત્રી હતાં. માત્ર હ. ફાતિમાની ઓલાદ દ્વારા…
વધુ વાંચો >ફાતિમા બેગમ
ફાતિમા બેગમ (જ. વીસમી સદીનો પૂર્વાર્ધ ) : અભિનેત્રી અને ભારતીય ચલચિત્રોની પ્રથમ નિર્માત્રી–દિગ્દર્શિકા. મહિલાઓ જ્યાં અભિનેત્રી તરીકે કામ કરતાં પણ સાત વાર વિચાર કરતી એવા સમયે, કપરી પરિસ્થિતિ વચ્ચે ફાતિમા બેગમે અભિનય ઉપરાંત નિર્માણ અને દિગ્દર્શનક્ષેત્રે ઝુકાવ્યું હતું. ફાતિમા બેગમ મૂળ તો સૂરત પાસેના સચિનના નવાબ ઇબ્રાહીમખાનનાં ઉપપત્ની હતાં.…
વધુ વાંચો >ફાયકસ
ફાયકસ : જુઓ વડ
વધુ વાંચો >ફાયકોમાઇસિટિસ
ફાયકોમાઇસિટિસ : ફૂગના યુમાયકોફાઇટા વિભાગનો સૌથી આદ્ય વર્ગ. ગ્વાઇનવૉઘન અને બાર્નેસે (1926) મિસિતંતુ(mycelium)ના પટીકરણ (septation) અને બીજાણુઓના સ્વરૂપને આધારે કરેલા ફૂગના વર્ગીકરણમાં તેને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે. આધુનિક વર્ગીકરણ-પદ્ધતિ મુજબ (બર્નેટ, 1968) આ વર્ગને પ્લાસ્મોડિયોફોરોમાઇસિટિસ, હાઇફોચિટ્રીડિયોમાઇસિટિસ, ચિટ્રીડિયોમાઇસિટિસ, ઉમાઇસિટિસ, ઝાયગોમાઇસિટિસ અને ટ્રાઇકોમાઇસિટિસના વર્ગમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે. વિતરણ : આ વર્ગના…
વધુ વાંચો >ફાયર, ઍન્ડ્રૂ ઝેડ.
ફાયર, ઍન્ડ્રૂ ઝેડ. (જ. 27 એપ્રિલ 1959, સાન્ટા ક્લેરા કાઉન્ટી, કૅલિફૉર્નિયા. યુ.એસ.) : 2006ના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા આણ્વિક જીવવિજ્ઞાની. તેમણે 1978માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ કૅલિફૉર્નિયા, બર્કલેમાંથી ગણિતશાસ્ત્રની એ.બી.ની પદવી અને 1983માં મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. ડૉક્ટરેટ પછી મેડિકલ રિસર્ચ કાઉન્સિલ લૅબોરેટરી ઑવ્ મૉલિક્યૂલર બાયૉલૉજી, યુનિવર્સિટી ઑવ્ કેમ્બ્રિજ…
વધુ વાંચો >ફાયર ઑન ધ માઉન્ટન
ફાયર ઑન ધ માઉન્ટન (1977) : ભારતીય-ઇંગ્લિશ નવલકથા. લેખિકા : અનિતા દેસાઈ (જ. 1937). માનવીની એકલતા તેમનો પ્રધાન સર્જન-વિષય છે. તેમની 5 પૈકીની આ નવલકથામાં પણ નવતર માનવીય એકાંતનું નિરૂપણ છે. નંદા કૌલ પોતાના પરિવારથી ત્રસ્ત અને પરેશાન થયેલી છે; આથી જીવનથી કંટાળીને તે પર્વતોમાં આવી વસે છે. અહીં કસૌલીમાં…
વધુ વાંચો >ફાયલાઇટ
ફાયલાઇટ : ઑલિવીન વર્ગનું લોહઘટકયુક્ત ખનિજ. રાસા. બં. : 2FeO·SiO2. સ્ફ.વ. : ઑર્થોરહોમ્બિક. સ્ફ.સ્વ. : સ્ફટિકો મેજઆકાર, જાડા, છેડાઓ ક્યારેક ફાચર જેવા અણીવાળા; સામાન્ય રીતે દળદાર, ઘનિષ્ઠ, દાણાદાર, યુગ્મતા જો મળે તો (100) ફલક પર, પણ અસામાન્ય; સ્ફટિકો પારદર્શકથી પારભાસક. સંભેદ : (010) અને (100) ફલકને સમાંતર – અપૂર્ણ ભંગસપાટી…
વધુ વાંચો >ફારયાબી, ઝહીર
ફારયાબી, ઝહીર (જ. – ફારયાબ, બલ્ખ શહેર, મધ્ય એશિયા; અ. 1221–22) : ફારસી કવિ. આખું નામ અબુલ ફઝલ તાહિર બિન મોહમ્મદ ઝહીરુદ્દીન ફારયાબી. તેઓ ફારસી અને અરબી ભાષા તથા તત્વજ્ઞાન અને ધર્મજ્ઞાનમાં નિપુણ હતા. તેમના કસીદા(પ્રશંસા)-કાવ્યોને લઈને ફારસીના પ્રશિષ્ટ કવિઓમાં તેઓ અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે. ઝહીર ફારયાબીની પ્રકૃતિ કવિની હતી.…
વધુ વાંચો >ફારસી ભાષા અને સાહિત્ય
ફારસી ભાષા અને સાહિત્ય મૂળ ઈરાન (Persia) દેશની ભાષા તે ફારસી. તેનો ફેલાવો પશ્ચિમમાં તુર્કીથી લઈને પૂર્વમાં ચીનની સરહદ સુધીના મધ્ય એશિયાના દેશોમાં થયો છે. ભારતીય ઉપખંડમાં પણ તે પ્રસાર પામી છે. ભારતીય ઉપખંડની વાયવ્યે આવેલા ઈરાન દેશમાં આર્યોની સંસ્કૃતિ વિકાસ પામી હતી અને તે પ્રદેશમાં ઇન્ડો-ઈરાનિયન કુળની ભાષાનો ઉદભવ…
વધુ વાંચો >ફારાબી
ફારાબી (જ. 870; અ. 950) : ઍરિસ્ટોટલ અને પ્લેટો પછીનો વિશ્વનો સૌથી મહાન તત્વજ્ઞાની. તેનું પૂરું નામ અબૂ નસ્ર મુહમ્મદ બિન મુહમ્મદ બિન તરખાન ઇબ્ન ઉઝલુગ હતું. તે આજના તુર્કીના ફારાબ જિલ્લામાં જન્મ્યો હતો, તેથી અલ-ફારાબીના નામે ઓળખાય છે. પાશ્ચાત્ય દેશોમાં તેના નામનું લૅટિન સ્વરૂપ al-pharabius પ્રચલિત છે. ચિંતન અને…
વધુ વાંચો >ફારિદ, ઉમર ઇબ્ન
ફારિદ, ઉમર ઇબ્ન (જ. કેરો) : મધ્યયુગના સૂફી અને અરબી ભાષાના ઉચ્ચ કક્ષાના કવિ. તેમનું પૂરું નામ ઉમર બિન અલી અલ-મિસરી ઉર્ફે ઇબ્ન ફારિદ. તેમના પિતા ફારિદ અર્થાત્ નૉટરી હતા અને તેમનું કામ લોકોના વારસા(ની મિલકતો) જે અરબીમાં ફરાઇદ કહેવાય છે તે વહેંચવાનું હતું. આમ ઉમર બિન અલીનું નામ ‘ઇબ્ન…
વધુ વાંચો >ફારૂક
ફારૂક (1લો) (જ. 11 ફેબ્રુઆરી 1920, કેરો; અ. 18 માર્ચ 1965, રોમ) : 1936થી 1952 સુધી ઇજિપ્તના રાજા. રાજા ફાઉદના તે પુત્ર હતા અને તેથી તેમના વારસદાર તરીકે પસંદ થયા હતા. તેમણે પ્રારંભમાં ઇજિપ્તમાં અને પછીથી ઇંગ્લૅન્ડમાં શિક્ષણ લીધું. 1936માં ઇજિપ્તના રાજા તરીકે તેમની તાજપોશી થઈ. રાજ્યાભિષેક બાદ તેમણે રાજ્ય–વહીવટનાં…
વધુ વાંચો >ફારૂકી, અનીસ
ફારૂકી, અનીસ (જ. 1938, સુલતાનપુર, ઉત્તરપ્રદેશ) : ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પી. 1959માં તેમણે મુંબઈની સર જે. જે. સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટમાંથી ચિત્રકલાનો ડિપ્લોમા મેળવ્યો. આ પછી 1962માં આગ્રા યુનિવર્સિટીમાંથી ચિત્રકલાની અનુસ્નાતક પદવી મેળવી તથા 1964માં કલા-ઇતિહાસ વિશે પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. 1962થી 1966 દરમિયાન તેમણે કાનપુર, દહેરાદૂન, અલીગઢ અને દિલ્હીમાં પોતાની કલાકૃતિઓનાં…
વધુ વાંચો >