૧૧.૨૦
પેટ્રોલિયમનું પરિશોધનથી પેરાસેલ્સસ
પેન્નાર
પેન્નાર : દક્ષિણ ભારતની નદી. કર્ણાટકના ચિક બેલાપુરથી 11 કિમી.ને અંતરે આવેલા નૈર્ઋત્યના દખ્ખણના ઉચ્ચપ્રદેશમાંથી તે નીકળે છે. અહીંથી તે ઉત્તર તરફ વહી આંધ્રપ્રદેશમાં પ્રવેશે છે. ત્યાંથી તે પૂર્વ તરફનો વળાંક લે છે, વચ્ચે તેને દક્ષિણ તરફથી ચિત્રવતી અને ઉત્તર તરફથી કુંડેરુ નદી મળે છે. ત્યાંથી નેલોર પાસે થઈને કોરોમાંડલ…
વધુ વાંચો >પેન્શન
પેન્શન : સેવાનિવૃત્ત વ્યક્તિને જીવન-નિર્વાહ માટે દર મહિને અથવા નિયમિત સમયાંતરે કરવામાં આવતી રોકડ રકમની ચુકવણી. લશ્કરમાંથી નિવૃત્ત થયેલા સૈનિકોને રાજવી અથવા રાજ્ય તરફથી પેન્શન આપવાની પ્રણાલી વિશ્વમાં પ્રાચીન કાળથી અસ્તિત્વમાં છે; પરંતુ સાંપ્રત કાળમાં સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક સરકાર તેના સૈનિક અને અસૈનિક નિવૃત્ત કર્મચારીને પેન્શન આપે છે તથા જીવનનિર્વાહ…
વધુ વાંચો >પેન્સિલ
પેન્સિલ : જુઓ લેખનસામગ્રી
વધુ વાંચો >પેન્સિલવેનિયા
પેન્સિલવેનિયા : યુ.એસ.નાં સંલગ્ન રાજ્યોમાંનાં મૂળ તેર રાજ્યો પૈકીનું એક રાજ્ય તથા દેશનું ઐતિહાસિક અને ઔદ્યોગિક મહત્ત્વ ધરાવતું ઘટક રાજ્ય. દેશના ઉત્તર ભાગમાં ઈશાન તરફ આવેલું આ મધ્ય ઍટલાન્ટિક રાજ્ય ‘પેન્સ વૂડ્ઝ’ (Penns Woods) નામથી પણ ઓળખાય છે. ભૌગોલિક સ્થાન : તે લગભગ 39o 43’થી 42o 30′ ઉ.અ. અને 74o…
વધુ વાંચો >પેપ પરીક્ષણ
પેપ પરીક્ષણ : જુઓ, કૅન્સર, ગર્ભાશયના મુખ(ગ્રીવા)નું.
વધુ વાંચો >પેપરોમિયા
પેપરોમિયા : દ્વિદળી વર્ગના પાઇપરેસી કુળની ભૌમિક કે પરરોહી માંસલ શાકીય પ્રજાતિ. તેનું વિતરણ દુનિયાના હૂંફાળા પ્રદેશોમાં થયેલું હોવા છતાં અમેરિકામાં તેની સૌથી વધારે જાતિઓ થાય છે. ભારતમાં લગભગ 12 જેટલી જાતિઓ વન્ય અને 10 જેટલી જાતિઓ ઉદ્યાનોમાં થાય છે. તેનાં પર્ણો સુંદર હોવાથી શૈલઉદ્યાન (rockery), કૂંડાંઓમાં અને છાબમાં ઉગાડવામાં…
વધુ વાંચો >પેપાવર
પેપાવર : જુઓ અફીણ.
વધુ વાંચો >પેપિરસ
પેપિરસ : એક જાતની વનસ્પતિનો છોડ. પ્રાચીન ઇજિપ્તમાં નાઇલ નદી નજીકની ભેજવાળી જગ્યામાં તથા ખાબોચિયાંમાં પેપિરસ નામનો છોડ ઊગતો હતો. તેની છાલને ઘસીને સુંવાળી બનાવી, એકબીજી સાથે જોડીને કાગળના લાંબા વીંટા (roll) બનાવવામાં આવતા હતા. એ રીતે દુનિયામાં સૌપ્રથમ કાગળ બનાવવાની શરૂઆત થઈ. તેથી જગતમાં સૌપ્રથમ લેખનકળાનો વિકાસ પણ અહીં…
વધુ વાંચો >પેપિલિયોનેસી
પેપિલિયોનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી (લેગ્યુમિનોસી) કુળનું એક ઉપકુળ. ફેબેસી ત્રણ ઉપકુળ ધરાવે છે : (1) પેપિલિયોનૉઇડી (લોટૉઇડી), (2) સિઝાલ્પિનિયૉઇડી અને (3) માઇમોસૉઇડી. કેટલાક વર્ગીકરણ-વિજ્ઞાનીઓ આ ત્રણેય ઉપકુળને ‘કુળ’ની કક્ષામાં પણ મૂકે છે. ત્રણેય ઉપકુળ પૈકી પેપિલિયોનૉઇડી સૌથી મોટું અને સૌથી ઉદવિકસિત ઉપકુળ છે. તે 10 જનજાતિઓ(tribes)માં વર્ગીકૃત…
વધુ વાંચો >પેપિસ સૅમ્યુઅલ
પેપિસ, સૅમ્યુઅલ (જ. 23 ફેબ્રુઆરી 1633, લંડન; અ. 26 મે 1703, લંડન) : અંગ્રેજ રોજનીશીકાર. 1825માં પ્રગટ થયેલી તેમની સૌપ્રથમ ડાયરીથી તે પ્રસિદ્ધ બન્યા. તેમાં 1 જાન્યુઆરી, 1660થી 31 મે, 1669 સુધીની વિગતોમાં પુન:સ્થાપના પછીના લંડનના ઉચ્ચવર્ગ અને અમલદારોની જિંદગીનું સુંદર ચિત્રણ છે. આ ડાયરી સાંકેતિક ભાષા (shorthand)માં હતી. 1825માં…
વધુ વાંચો >પેટ્રોલિયમનું પરિશોધન
પેટ્રોલિયમનું પરિશોધન : પેટ્રોલિયમ(કાચું અથવા ખનિજ-તેલ)ના વિવિધ અંશો(fractions)ને અલગ પાડી તેમને ઉપયોગી નીપજોમાં ફેરવવાનો વિધિ. કુદરતી તેલ જાડું, પીળાશથી કાળા પડતા રંગનું, અનેક ઘટકો ધરાવતું સંકીર્ણ પ્રવાહી હોય છે. સંઘટનની દૃષ્ટિએ તેમાં પ્રદેશ પ્રમાણે તફાવત હોય છે. કેરોસીન અને અન્ય પ્રવાહી ઇંધનો, ઊંજણતેલ, મીણ વગેરે પેદાશો રાસાયણિક વિધિ બાદ મળે…
વધુ વાંચો >પેડર્સન, ચાર્લ્સ જે. (Pedersen, Charles J.)
પેડર્સન, ચાર્લ્સ જે. (Pedersen, Charles J.) [જ. 3 ઑક્ટોબર 1904, પુસાન, કોરિયા(Pusan, Korea); અ. 26 ઑક્ટોબર 1989, સાલેમ, ન્યૂ જર્સી, યુ.એસ.એ.] : ક્રાઉન ઈથર સંશ્લેષણ માટેના અતિખ્યાતનામ અમેરિકન કાર્બનિક રસાયણવિદ અને 1987ના રસાયણશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. સી. જે. પેડર્સનનો જન્મ દક્ષિણ-પૂર્વ કોરિયાના દરિયાકાંઠાના પુસાનમાં થયો હતો. તેમના પિતા બ્રેડ પેડર્સન…
વધુ વાંચો >પેડિપ્લેઇન (pediplain)
પેડિપ્લેઇન (pediplain) : આછા ઢોળાવવાળાં વિસ્તૃત મેદાની ભૂમિસ્વરૂપો. અનુકૂળ સંજોગો મળતાં નજીક-નજીકના પેડિમેન્ટ (જુઓ, પેડિમેન્ટ) એકબીજા સાથે જોડાઈને એક થતા જાય અથવા રણવિસ્તારોમાં પાસપાસે છૂટાં છૂટાં રહેલાં ઊપસેલા ઘુમ્મટ આકારનાં ભૂમિસ્વરૂપો જોડાઈને મોટા પાયા પરનાં વિસ્તૃત મેદાનો રૂપે વિકસે તેને પેડિપ્લેઇન કહેવાય. સમશીતોષ્ણ આબોહવાવાળા વિસ્તારોમાં નદીજન્ય ઘસારાને કારણે જે રીતે…
વધુ વાંચો >પેડિમેન્ટ (pediment) (1)
પેડિમેન્ટ (pediment) (1) : શુષ્ક-અર્ધશુષ્ક પ્રદેશમાં ઘસારો પામતી જતી તળખડકસપાટીથી બનેલું તદ્દન આછા ઢોળાવવાળું મેદાન. તે ક્યારેક નદીજન્ય કાંપ કે ગ્રૅવલના પાતળા પડથી આચ્છાદિત થયેલું કે ન પણ થયેલું હોય. આવા વિસ્તારો પર્વતની તળેટીઓ અને નજીકની ખીણ(કે થાળાં)ની વચ્ચેના ભાગમાં ઘસારાજન્ય પરિબળોથી તૈયાર થતા જોવા મળે છે અને સાંકડા, વિસ્તૃત…
વધુ વાંચો >પેડિમેન્ટ (2)
પેડિમેન્ટ (2) : ઇમારતના સ્થાપત્યના આગળના ભાગના શિખર પરની ત્રિકોણવાળી રચના. પાશ્ચાત્ય શૈલીના સ્થાપત્યમાં આનો ભાવાર્થ અલગ અલગ શૈલીઓમાં અલગ અલગ થાય છે. પ્રશિષ્ટ સ્થાપત્યમાં કાંગરીથી સંકળાયેલ સ્તંભશીર્ષ ઉપરની દીવાલનો ત્રિકોણાકાર ભાગ; રેનેસાં સ્થાપત્યશૈલીમાં કોઈ પણ છતના છેડાની બાજુઓ ત્રિકોણાકાર અથવા વર્તુળની ચાપના આકારનો ભાગ. ગૉથિક શૈલીના સ્થાપત્યમાં છતની બાજુનો…
વધુ વાંચો >પેણગંગા (નદી)
પેણગંગા (નદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં વહેતી નદી. તે ઉત્તર મહારાષ્ટ્રના બુલઢાણા જિલ્લામાં આવેલા ચિખલી તાલુકાની પશ્ચિમ સરહદે અજંતાની ટેકરીઓમાંથી નીકળે છે. શરૂઆતમાં તેનો પ્રવહનપથ અગ્નિ દિશા તરફનો રહે છે, પછીથી અકોલા તરફ દક્ષિણમાં વહે છે, ત્યાંથી પરભણી-યવતમાળ-નાંદેડ જિલ્લાઓની સરહદ પર વહે છે. યવતમાળ જિલ્લાના વણી તાલુકામાં તે વર્ધા નદીને મળે…
વધુ વાંચો >પેતાં હેન્રી ફિલિપ (બેનોની ઓમાર)
પેતાં, હેન્રી ફિલિપ (બેનોની ઓમાર) (જ. 24 એપ્રિલ 1856, કાઉચી-લા-તૂર; અ. 23 જુલાઈ, 1951, લિદયુ) : ફ્રાન્સના લશ્કરના સેનાપતિ તથા રાજદ્વારી નેતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન જર્મનો સાથે સાથ અને સહકાર સાધવા સબબ વૃદ્ધ વયે તેમના પર કામ ચલાવીને જન્મટીપની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. ઉત્તર ફ્રાન્સમાં એક ખેડૂત પરિવારમાં જન્મ. પ્રાથમિક…
વધુ વાંચો >પૅતિયો
પૅતિયો : મકાનની અંદર ચોતરફ થાંભલીઓની રચનાથી શોભતો ખુલ્લો ચૉક. પાશ્ચાત્ય સ્થાપત્યની પરિભાષા પ્રદેશાનુસાર જુદી જુદી હોય છે; પરંતુ તેના મૂળમાં લૅટિન ભાષાનો ઘણો ફાળો રહેલો છે. સમયાંતર અને વિકાસને લઈને ઐતિહાસિક સંકલનને પરિણામે પ્રાંતીય પરિભાષાઓ પણ તેટલી જ સમૃદ્ધ થઈ અને જુદા જુદા પ્રાંતોમાં સ્થાપત્યના વિકાસની સાથે સાથે આની…
વધુ વાંચો >પેથિડીન (મેપેરિડીન)
પેથિડીન (મેપેરિડીન) : અફીણજૂથનું નશાકારક પીડાશામક (narcotic analgesic) ઔષધ. તે શાસ્ત્રીય રીતે એક ફિનાઇલ પિપરિડીન જૂથનું સંયોજન છે. તેની રાસાયણિક સંરચના નીચે મુજબ છે : તે કેન્દ્રીય ચેતાતંત્રના પ્રકારના અફીણાભ-સ્વીકારકો સાથે જોડાય છે અને તે કેન્દ્રીય ચેતાતંત્ર તથા આંતરડામાંની ચેતાતંત્રીય પેશીઓ પર અસર કરે છે. કેન્દ્રીય ચેતાતંત્ર પરની તેની અસર…
વધુ વાંચો >પેદાશ (product)
પેદાશ (product) : કોઈ પણ જરૂરિયાત (want) સંતોષવાની ક્ષમતા કે શક્તિ ધરાવતા મૂર્ત ભૌતિક પદાર્થો કે અમૂર્ત સેવાઓ. પ્રાથમિક જરૂરિયાતો સંતોષવા તથા સુવિધાપૂર્ણ જીવન જીવવા માટે ઉપયોગી પદાર્થો અને સેવાઓનું ઉત્પાદન પેદાશ કહેવાય છે. પ્રત્યેક પેદાશ વપરાશમૂલ્ય અને વિનિમય-પાત્રતા ધરાવે છે તેમજ તેના તરફ ગ્રાહકનું ધ્યાન દોરી શકાય છે. પેદાશની…
વધુ વાંચો >