વિનોદકુમાર ગણપતલાલ ભાવસાર

ત્વક્-કાય (tunica corpus) સિદ્ધાંત : વનસ્પતિઓમાં પ્રરોહાગ્ર(shoot apex)ના સંગઠન અંગેનો એક સિદ્ધાંત. આ સિદ્ધાંત સૌપ્રથમ સ્કિમડ્ટે (1924) રજૂ કર્યો. આ સિદ્ધાંત પ્રમાણે પ્રરોહાગ્રને અસમાન રચના અને દેખાવ ધરાવતા બે પ્રદેશોમાં વહેંચવામાં આવે છે : (1) કેન્દ્રસ્થ અંતર્ભાગ જેને કાય (corpus) કહે છે. તેના કોષો મોટા હોય છે અને અરીય (anticlinal)…

ર્દઢોતક (sclerenchyma) : સખત દીવાલ ધરાવતા કોષોની બનેલી વનસ્પતિપેશી. ગ્રીક શબ્દ ‘scleros’ = hard = સખત કે કઠણ ઉપરથી તેને sclerenchyma કે ર્દઢોતક કહે છે. આ પેશી જાડી દીવાલવાળા કોષોની બનેલી હોય છે. વૃદ્ધિ પૂર્ણ થયા પછી તેમની પ્રાથમિક દીવાલો પર દ્વિતીયિક દીવાલ બને છે. પ્રાથમિક અને દ્વિતીયિક દીવાલો મુખ્યત્વે…

દ્વિતીય વૃદ્ધિ : મોટાભાગની દ્વિદળી અને અનાવૃત બીજધારી વનસ્પતિઓમાં પ્રાથમિક વૃદ્ધિ પૂર્ણ થયા પછી જાડાઈમાં થતી વૃદ્ધિ. એધા (cambium) અને ત્વક્ષૈધા(cork cambium or phallogen)ની ક્રિયાશીલતાથી દ્વિતીયક પેશીઓનું નિર્માણ થતાં દ્વિતીય વૃદ્ધિ થાય છે. એધાવલય (cambium ring) દ્વારા રંભીય (stelar) પ્રદેશમાં દ્વિતીયક અન્નવાહક (secondary phloem) અને દ્વિતીયક પેશીઓ  (secondary xylem) અને…

પતન–સ્તર : પર્ણપતન દરમિયાન જીવંત પેશીઓને કોઈ પણ જાતની ઈજા પહોંચાડ્યા સિવાય પ્રકાંડ પરથી પર્ણને છૂટું પાડતું સ્તર. પર્ણપાતી વૃક્ષોમાં પર્ણપતનની ક્રિયા જટિલ હોય છે અને ક્રમશ: થાય છે. સમશીતોષ્ણ પ્રદેશની બહુવર્ષાયુ વનસ્પતિઓમાં શિયાળાની શરૂઆતમાં અને ઉષ્ણપ્રદેશમાં ઉનાળાની શરૂઆતમાં આવર્તક રીતે આ ક્રિયા થાય છે. આ ક્રિયા જે ચોક્કસ પ્રદેશમાં…

પરાગરજ : આવૃતબીજધારી અને અનાવૃતબીજધારી વનસ્પતિઓના પુષ્પમાં આવેલા પુંકેસરની પરાગધાનીમાં ઉદભવતું લઘુબીજાણુ. લઘુબીજાણુજનન (microsporogenesis) દરમિયાન લઘુબીજાણુમાતૃકોષ (microspore mother cell) કે પરાગમાતૃકોષ(pollen mother cell)નું અર્ધસૂત્રીભાજનથી વિભાજન, થતાં તે પરાગચતુષ્ક (pollen tetrad) તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. તે એકગુણિત (haploid) રંગસૂત્રો ધરાવે છે અને અંકુરણ પામી નર-જન્યુજનક અવસ્થા ઉત્પન્ન કરે છે. તે ખૂબ…

પ્રકાશ-સામયિકતા પ્રકાશ અને અંધકાર-સમયની સાપેક્ષ લંબાઈઓને અનુલક્ષીને થતી વનસ્પતિની પ્રતિક્રિયા. પ્રકાશ વનસ્પતિની વૃદ્ધિ અને પુષ્પોદભવ પર અસર કરતું એક અગત્યનું પરિબળ છે; દા.ત., મકાઈની જુદી જુદી જાતો નિશ્ચિત સંખ્યામાં પર્ણો ઉત્પન્ન કર્યા પછી જ પુષ્પનિર્માણ કરે છે. જમૈકાના ડુંગરોમાં જોવા મળતી વાંસની એક જાતિ બત્રીસ વર્ષે પુષ્પ ધારણ કરે છે;…