કાન્તિલાલ ગોવિંદલાલ મહેતા
આદું
આદું : એકદળી વર્ગમાં આવેલા કુળ સાઇટેમિનેસી અને ઉપકુળ ઝિન્જિબરેસીની એક સંવર્ધિત (cultivated) તેજાનાની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Zingiber officinale Roscoe (સં. आर्द्रक; હિં. अदरक; અં. જિંજર; ગુ. આદું) છે. આદુંનું લૅટિન નામ એક સંસ્કૃત નામ ‘શૃંગવેર’ ઉપરથી પડ્યું હોય તેમ મનાય છે. ડાંગનાં જંગલોમાં મળતી જાતિ જંગલી આદું Zingiber…
વધુ વાંચો >આમલી
આમલી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના ઉપકુળ સીઝાલ્પિનીઑઇડીની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Tamarindusindica Linn. (સં. ચિંચા; હિં. ઈમલી, અંબલી; બં. આમરૂલ, તેંતુલ; મ. ચિંચ; ગુ. આમલી; તે. ચિંતાચેટુ; ત. પુલિયામારં, પુલિ; મલ. આમલં, ચિંચા; અં. ટૅમેરિંડ ટ્રી) છે. કાકચિયા, ચીલાર, શંખેશ્વર, ગુલમહોર, રામબાવળ, ગરમાળો, કાસુંદરો, કુંવાડિયો, અશોક અને…
વધુ વાંચો >ઇલાયચી
ઇલાયચી : એકદળી વર્ગમાં આવેલા સીટેમિનેસી કુળના ઉપકુળ ઝિન્જિબરેસીની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Elettaria cardamomum Maton. (સં. એલા; મ. વેલદોડે; હિં. ઇલાયચી, છોટી એલચી; ગુ. ઇલાયચી, એલચી; બં. છોટી એલચી, એલાયચ; ક., તા. યાલાકકી; તે. એલાકી; મળ. એલ, એલાતરી, યેલામ; અં. કાર્ડેમન) છે. તેના સહસભ્યોમાં સોનેટકા, કપૂરકાચલી, આદું, હળદર,…
વધુ વાંચો >કોકમ
કોકમ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ગટ્ટીફેરી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Garcinia indica Choisy (સં. રક્તપૂરકા, વૃક્ષામ્લ; હિં. વિષાબિલ, મહાદા, કોકમ; મ. અમસુલ; ગુ. કોકમ; ક. તિતિડીક, સોલે, મશ્બિન, હુડીમશ; બં. મહાદા; મલા. પૂતપુળી; અં. કોકમ બટર ટ્રી મેંગોસ્ટીન ઑઇલ ટ્રી) છે. આ ઉપરાંત G. cambogia Desr. અને G.…
વધુ વાંચો >કોથમીર (ધાણા)
કોથમીર (ધાણા) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એપિયેસી (અંબેલીફેરી) કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Coriandrum sativam Linn. (સં. ધાન્યક, કુસ્તુંબરી; હિં. ધનિયા; બં. ધને; મ. કોથીંબર, ધણે; ક. હવ્વીજ, કોતંબરીકાળું; તે. કોથમીલું, ધણિયાલું; તા. ઉત્તંબરી; મલા. કોત્તમપાલરી; અં. કોરીએન્ડર) છે. તે એકવર્ષાયુ શાકીય, 30 સેમી. – 90 સેમી. ઊંચી વનસ્પતિ…
વધુ વાંચો >કૉફી
કૉફી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા રુબિયેસી કુળની વનસ્પતિ. વ્યાપારિક કૉફીના સ્રોત તરીકે 4 કે 5 જાતિઓ મહત્વની છે. Coffea arabica Linn (અરેબિયન કૉફી) સૌથી વધારે પ્રમાણમાં ઉગાડવામાં આવતી જાતિ છે. C. Liberica Bull ex Hiern (લાઇબેરિયન કૉફી), C. or busta Linden (કૉંગો કૉફી) અને C. stenophylla G. Don (સાયેરા લિયૉન…
વધુ વાંચો >ખસખસ
ખસખસ (white poppy) : વર્ગ દ્વિદલાના કુળ Papaveraceae-ની વનસ્પતિ. સં. खसा; હિં. कशकश; શાસ્ત્રીય નામ Papaver somniferum L. ખસખસનો છોડ 1 મીટર જેટલી ઊંચાઈ ધરાવતો હોય છે. તેનાં મૂળ કુમળાં અને નાનાં હોય છે. થડ પર આછી ડાળીઓ જોવા મળે છે. ફળ પ્રાવર (capsule) પ્રકારનાં હોય છે. પ્રાવર પાકીને ફાટે…
વધુ વાંચો >ખળી
ખળી : ખેડૂતોએ તૈયાર કરેલા પાકના દાણા છૂટા પાડી અને બજારમાં વેચાણ કરવા ચોખ્ખા કરી તૈયાર કરવાની ખેતરમાંની અથવા ગામડાના સીમાડે આવેલી જગ્યા. તેને ખળાવાડ, ખળીવાડ પણ કહે છે. તમાકુ જેવા પાકની સાફસૂફી કરવાની જગાને પણ ખળી કહે છે. ખળાવાડ ગામડાથી નજીક હોય છે. તેની જમીન મોટે ભાગે કઠણ અને…
વધુ વાંચો >ખાતરો
ખાતરો ખેતીની જમીનની ફળદ્રૂપતામાં વૃદ્ધિ કરનાર વિવિધ પ્રકારનાં પોષણક્ષમ દ્રવ્યો. જમીન એ ખેતી માટે પાયાનું માધ્યમ હોઈ તેની ફળદ્રૂપતામાં જ ખેતીનું શ્રેય રહેલું છે. ખેતીની ર્દષ્ટિએ જમીનના જૈવિક, રાસાયણિક અને ભૌતિક એમ ત્રણ મૂળભૂત ગુણધર્મો ગણી શકાય. આ પૈકી જમીનમાંથી ખેતીના વિકાસ સાથે વધુ ઉત્પાદન મેળવવા તેના રાસાયણિક પાસાને 1840માં…
વધુ વાંચો >ખોળ
ખોળ : મગફળી, તલ, એરંડા જેવાં તેલીબિયાં ઉપરાંત કેટલાંક વૃક્ષો જેવાં કે મહુડો, પીલુડી, કણજી અને લીમડાનાં ફળોને ઘાણીમાં પીલીને તેલ કાઢી લીધા બાદ બાકી રહેલ જથ્થાનાં પડ કે પાપડી અને ભૂકાને ખોળ કહેવામાં આવે છે. ખોળમાં તેલ ઉપરાંત નાઇટ્રોજન, ફૉસ્ફરસ, પોટાશ અને અન્ય તત્વો રહેલાં હોય છે તેથી તેનો…
વધુ વાંચો >