૨૫-૧૯
હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides)થી હેરુક
હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides)
હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides) : સ્કૉટલૅન્ડના મુખ્ય ભૂમિભાગથી વાયવ્ય તરફ આવેલો ટાપુસમૂહ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 56° 30´થી 58° 30´ ઉ. અ. અને 5° 30´થી 7° 30´ પ. રે. વચ્ચેનો અંદાજે 14,763 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ ટાપુસમૂહમાં આશરે 500 જેટલા ટાપુઓ આવેલા છે, તે પૈકીના માત્ર 100થી…
વધુ વાંચો >હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ)
હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ) : આયુર્વેદની રસ-ઔષધિ પ્રકારની એક વિશિષ્ટ ઔષધિ. તે રસવિજ્ઞાનના અમૂલ્ય ઔષધિરત્નોમાંનું એક ઉત્તમ રત્ન છે. આ એક જ નામની ઔષધિના વિવિધ રસગ્રંથોમાં તેમાં પડનારા દ્રવ્યોના પ્રકાર અને તેમની લેવાતી માત્રાની વિવિધતાને કારણે લગભગ 10થી પણ વધુ પ્રકાર જોવા મળે છે. એકલા ‘આર્યભિષક’ ગ્રંથમાં તેના 10 પ્રકાર…
વધુ વાંચો >હેમચંદ્રાચાર્ય
હેમચંદ્રાચાર્ય [જ. ઈ. સ. 1089, કાર્તિકી પૂર્ણિમા; ધંધૂકા, જિ. અમદાવાદ; અ. ઈ. સ. 1173, પાટણ (ઉ.ગુ.)] : કલિકાલસર્વજ્ઞ મહાન જૈનાચાર્ય. મોઢ વણિક જ્ઞાતિમાં જન્મ. દીક્ષા પૂર્વેનું મૂળ નામ ચંગદેવ. માતાનું નામ પાહિણી અને પિતાનું નામ ચાચિગ. સંસ્કૃત કવિઓની પરંપરા મુજબ હેમચંદ્રાચાર્યે પણ પોતાના અંગત જીવન વિશે કોઈ જ માહિતી નોંધી…
વધુ વાંચો >હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી
હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી : ઉત્તર ગુજરાતના ત્રણ જિલ્લાઓ માટે સ્થાપવામાં આવેલી યુનિવર્સિટી. મૂળ નામ ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી; પરંતુ વર્ષ 2003માં તેને ‘હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી’ એવું નવું નામ આપવામાં આવ્યું. હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી ગુજરાત સરકારે રાજ્યમાં ઉચ્ચશિક્ષણના વિકાસની સમીક્ષા તેમજ યુનિવર્સિટીઓના કાર્યક્ષેત્ર અને સુચારુ આયોજન માટે પ્રો. વી.…
વધુ વાંચો >હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ
હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ : પ્રાચીન ભારતીય પ્રાકૃત ભાષાનું વ્યાકરણ. આચાર્ય હેમચંદ્રે આચાર્ય પાણિનિની સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણની ‘અષ્ટાધ્યાયી’ને સરળ રીતે રજૂ કરવા પ્રયત્ન કર્યો અને રાજા સિદ્ધરાજની પ્રેરણાથી સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ ‘સિદ્ધહેમ’ વ્યાકરણ અથવા ‘હૈમશબ્દાનુશાસન’માં રજૂ કર્યું. પાણિનિએ પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણથી વેદની ભાષાના વ્યાકરણના નિયમો અલગ પડતા હતા તે નિયમો…
વધુ વાંચો >હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate)
હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate) : રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓની બાબતમાં ક્રિયાશીલતા (reactivity) તથા ચયનાત્મકતા (વરણાત્મકતા, selectivity) વચ્ચેનો સંબંધ દર્શાવતી અભિધારણા. હેમન્ડે 1955માં તે રજૂ કરી હતી. તેને હેમન્ડલેફ્લર અભિધારણા પણ કહે છે. કોઈ પણ રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં એક અગત્યની બાબત એ નીપજોને પ્રક્રિયકોથી અલગ પાડતો એક ઊર્જા-અંતરાય (energy barrier) છે. પ્રક્રિયકોએ નીપજોમાં ફેરવાવા માટે…
વધુ વાંચો >હેમન્ત ઋતુ
હેમન્ત ઋતુ : ભારતના ષટ્ઋતુચક્રમાં પહેલી ઋતુ. ભારતની ભૌગોલિક અને સાંસ્કૃતિક સ્થિતિને અનુલક્ષીને શિયાળો, ઉનાળો અને ચોમાસુ ત્રણ ઋતુઓ મુખ્ય છે. આ ત્રણ ઋતુઓને પેટાવિભાગોમાં વહેંચી છ ઋતુઓ માનવામાં આવે છે. આ છ ઋતુઓ આ પ્રમાણે છે – હેમન્ત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શરદ. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં તે નવેમ્બર, ડિસેમ્બર…
વધુ વાંચો >હેમન્સ કૉર્નેલી
હેમન્સ, કૉર્નેલી (જ. 28 માર્ચ 1892, ઘેન્ટ, બેલ્જિયમ; અ. 18 જુલાઈ 1968) : સન 1938ના આયુર્વિજ્ઞાન અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. તેમને આ સન્માન શ્વસનક્રિયાના નિયમનમાં શીર્ષધમની-વિવર (carotid sinus) અને મહાધમની(aorta)માંની ક્રિયાપ્રવિધિઓ દ્વારા ભજવાતા ભાગને શોધી કાઢવા માટે મળ્યું હતું. મહાધમની અને શીર્ષધમની(carotid artery)ના ફૂલેલા પોલાણ – વિવર – જેવા…
વધુ વાંચો >હૅમરશીલ્ડ દાગ
હૅમરશીલ્ડ, દાગ (જ. 29 જુલાઈ 1905, જૉનકૉપિંગ, સ્વીડન; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1961, એન્ડોલા (Ndola) પાસે, ઉત્તર રહોડેશિયા હવે ઝામ્બિયા) : સ્વીડનના અર્થશાસ્ત્રી, રાજદ્વારી પુરુષ, રાષ્ટ્રસંઘના બીજા સેક્રેટરી-જનરલ અને વર્ષ 1961ના વિશ્વશાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના મરણોત્તર વિજેતા. દાગ હૅમરશીલ્ડ સ્વીડનના પૂર્વપ્રધાનમંત્રી જાલ્મર હૅમરશીલ્ડ(1914–17)ના પુત્ર. ઉપસાલા અને સ્ટૉકહોમ યુનિવર્સિટીઓમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ કર્યો…
વધુ વાંચો >હેમલતા તેન્નાટી
હેમલતા તેન્નાટી (જ. 15 નવેમ્બર 1938, નિમ્માલુલુ, જિ. ક્રિશ્ર્ના, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખિકા. સામાન્ય રીતે તેઓ લતા તરીકે જાણીતાં છે. તેઓ વિજયવાડામાં સ્થાયી થયાં. તેમણે પરંપરાગત શિક્ષણ મેળવ્યું નથી, પરંતુ ખાનગી શિક્ષકો દ્વારા તેમણે તેલુગુ અને સંસ્કૃત સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો હતો. ઘણી નાની વયે તેમણે ‘શિલાહૃદયમ્’ નામક નાટિકા આપી, જે…
વધુ વાંચો >હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides)
હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides) : સ્કૉટલૅન્ડના મુખ્ય ભૂમિભાગથી વાયવ્ય તરફ આવેલો ટાપુસમૂહ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 56° 30´થી 58° 30´ ઉ. અ. અને 5° 30´થી 7° 30´ પ. રે. વચ્ચેનો અંદાજે 14,763 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ ટાપુસમૂહમાં આશરે 500 જેટલા ટાપુઓ આવેલા છે, તે પૈકીના માત્ર 100થી…
વધુ વાંચો >હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ)
હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ) : આયુર્વેદની રસ-ઔષધિ પ્રકારની એક વિશિષ્ટ ઔષધિ. તે રસવિજ્ઞાનના અમૂલ્ય ઔષધિરત્નોમાંનું એક ઉત્તમ રત્ન છે. આ એક જ નામની ઔષધિના વિવિધ રસગ્રંથોમાં તેમાં પડનારા દ્રવ્યોના પ્રકાર અને તેમની લેવાતી માત્રાની વિવિધતાને કારણે લગભગ 10થી પણ વધુ પ્રકાર જોવા મળે છે. એકલા ‘આર્યભિષક’ ગ્રંથમાં તેના 10 પ્રકાર…
વધુ વાંચો >હેમચંદ્રાચાર્ય
હેમચંદ્રાચાર્ય [જ. ઈ. સ. 1089, કાર્તિકી પૂર્ણિમા; ધંધૂકા, જિ. અમદાવાદ; અ. ઈ. સ. 1173, પાટણ (ઉ.ગુ.)] : કલિકાલસર્વજ્ઞ મહાન જૈનાચાર્ય. મોઢ વણિક જ્ઞાતિમાં જન્મ. દીક્ષા પૂર્વેનું મૂળ નામ ચંગદેવ. માતાનું નામ પાહિણી અને પિતાનું નામ ચાચિગ. સંસ્કૃત કવિઓની પરંપરા મુજબ હેમચંદ્રાચાર્યે પણ પોતાના અંગત જીવન વિશે કોઈ જ માહિતી નોંધી…
વધુ વાંચો >હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી
હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી : ઉત્તર ગુજરાતના ત્રણ જિલ્લાઓ માટે સ્થાપવામાં આવેલી યુનિવર્સિટી. મૂળ નામ ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી; પરંતુ વર્ષ 2003માં તેને ‘હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી’ એવું નવું નામ આપવામાં આવ્યું. હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી ગુજરાત સરકારે રાજ્યમાં ઉચ્ચશિક્ષણના વિકાસની સમીક્ષા તેમજ યુનિવર્સિટીઓના કાર્યક્ષેત્ર અને સુચારુ આયોજન માટે પ્રો. વી.…
વધુ વાંચો >હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ
હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ : પ્રાચીન ભારતીય પ્રાકૃત ભાષાનું વ્યાકરણ. આચાર્ય હેમચંદ્રે આચાર્ય પાણિનિની સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણની ‘અષ્ટાધ્યાયી’ને સરળ રીતે રજૂ કરવા પ્રયત્ન કર્યો અને રાજા સિદ્ધરાજની પ્રેરણાથી સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ ‘સિદ્ધહેમ’ વ્યાકરણ અથવા ‘હૈમશબ્દાનુશાસન’માં રજૂ કર્યું. પાણિનિએ પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણથી વેદની ભાષાના વ્યાકરણના નિયમો અલગ પડતા હતા તે નિયમો…
વધુ વાંચો >હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate)
હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate) : રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓની બાબતમાં ક્રિયાશીલતા (reactivity) તથા ચયનાત્મકતા (વરણાત્મકતા, selectivity) વચ્ચેનો સંબંધ દર્શાવતી અભિધારણા. હેમન્ડે 1955માં તે રજૂ કરી હતી. તેને હેમન્ડલેફ્લર અભિધારણા પણ કહે છે. કોઈ પણ રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં એક અગત્યની બાબત એ નીપજોને પ્રક્રિયકોથી અલગ પાડતો એક ઊર્જા-અંતરાય (energy barrier) છે. પ્રક્રિયકોએ નીપજોમાં ફેરવાવા માટે…
વધુ વાંચો >હેમન્ત ઋતુ
હેમન્ત ઋતુ : ભારતના ષટ્ઋતુચક્રમાં પહેલી ઋતુ. ભારતની ભૌગોલિક અને સાંસ્કૃતિક સ્થિતિને અનુલક્ષીને શિયાળો, ઉનાળો અને ચોમાસુ ત્રણ ઋતુઓ મુખ્ય છે. આ ત્રણ ઋતુઓને પેટાવિભાગોમાં વહેંચી છ ઋતુઓ માનવામાં આવે છે. આ છ ઋતુઓ આ પ્રમાણે છે – હેમન્ત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શરદ. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં તે નવેમ્બર, ડિસેમ્બર…
વધુ વાંચો >હેમન્સ કૉર્નેલી
હેમન્સ, કૉર્નેલી (જ. 28 માર્ચ 1892, ઘેન્ટ, બેલ્જિયમ; અ. 18 જુલાઈ 1968) : સન 1938ના આયુર્વિજ્ઞાન અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. તેમને આ સન્માન શ્વસનક્રિયાના નિયમનમાં શીર્ષધમની-વિવર (carotid sinus) અને મહાધમની(aorta)માંની ક્રિયાપ્રવિધિઓ દ્વારા ભજવાતા ભાગને શોધી કાઢવા માટે મળ્યું હતું. મહાધમની અને શીર્ષધમની(carotid artery)ના ફૂલેલા પોલાણ – વિવર – જેવા…
વધુ વાંચો >હૅમરશીલ્ડ દાગ
હૅમરશીલ્ડ, દાગ (જ. 29 જુલાઈ 1905, જૉનકૉપિંગ, સ્વીડન; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1961, એન્ડોલા (Ndola) પાસે, ઉત્તર રહોડેશિયા હવે ઝામ્બિયા) : સ્વીડનના અર્થશાસ્ત્રી, રાજદ્વારી પુરુષ, રાષ્ટ્રસંઘના બીજા સેક્રેટરી-જનરલ અને વર્ષ 1961ના વિશ્વશાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના મરણોત્તર વિજેતા. દાગ હૅમરશીલ્ડ સ્વીડનના પૂર્વપ્રધાનમંત્રી જાલ્મર હૅમરશીલ્ડ(1914–17)ના પુત્ર. ઉપસાલા અને સ્ટૉકહોમ યુનિવર્સિટીઓમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ કર્યો…
વધુ વાંચો >હેમલતા તેન્નાટી
હેમલતા તેન્નાટી (જ. 15 નવેમ્બર 1938, નિમ્માલુલુ, જિ. ક્રિશ્ર્ના, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખિકા. સામાન્ય રીતે તેઓ લતા તરીકે જાણીતાં છે. તેઓ વિજયવાડામાં સ્થાયી થયાં. તેમણે પરંપરાગત શિક્ષણ મેળવ્યું નથી, પરંતુ ખાનગી શિક્ષકો દ્વારા તેમણે તેલુગુ અને સંસ્કૃત સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો હતો. ઘણી નાની વયે તેમણે ‘શિલાહૃદયમ્’ નામક નાટિકા આપી, જે…
વધુ વાંચો >