ડીસા : ગુજરાત રાજ્યના બનાસકાંઠા જિલ્લામાં આવેલો તાલુકો અને તાલુકામથક.
ભૌગોલિક સ્થાન – ભૂપૃષ્ઠ – આબોહવા : તે 24 15´ ઉ. અ. અને 72 11´ પૂ. રે. પર સ્થિત છે. બનાસ નદીના પૂર્વ કાંઠે આ શહેર વસેલું છે. આ શહેર પાલનપુરથી 29 કિમી. દૂર છે. તેની પૂર્વ દિશાએ દાંતીવાડા અને પાલનપુર તાલુકો, ઉત્તરે અને ઈશાને ધાનેરા તાલુકો, પશ્ચિમે દિયોદર અને થરાદ તાલુકાઓ તેમજ દક્ષિણે જિલ્લાનો કાંકરેજ તાલુકો અને પાટણ જિલ્લાનો વાગદોડ તાલુકાઓથી તે ઘેરાયેલ છે. આ તાલુકામાં ત્રણ શહેરો અને 14 ગામડાંઓ આવેલાં છે.
ડીસા તાલુકાનો પૂર્વ ભાગ ફળદ્રૂપ છે. જ્યારે પૂર્વે બનાસ અને સીપુ નદી વહે છે. ગાલીઆ અને રાણપુરા પાસે ઉપરોક્ત બંને નદીઓનો સંગમ થાય છે. પશ્ચિમ ભાગ નદી અને વરસાદની ઓછી માત્રાને કારણે પ્રમાણમાં વેરાન છે. આ તાલુકાની આબોહવા વિષમ છે. ડીસાનું દૈનિક ગુરુતમ અને લઘુતમ તાપમાન અનુક્રમે 44.8 સે. અને 5.4 સે. રહે છે. જુલાઈ અને ઑગસ્ટ માસ દરમિયાન સરેરાશ વરસાદ 203થી 260 મિમી. અનુભવાય છે. આ જ સમયગાળામાં વાતાવરણમાં ભેજ રહે છે. હવામાન ખાતાનું નિરીક્ષણ કેન્દ્ર અહીં આવેલું છે.
અર્થતંત્ર : આ તાલુકામાં વરસાદની અછત વર્તાતી હોવાથી પૂર્વભાગમાં ખેતી થાય છે. અહીંના મુખ્ય ખેતીકીય પાકોમાં ઘઉં, બાજરી, રાગી, કઠોળ જ્યારે રોકડિયા પાકોમાં શેરડી, એરંડા મુખ્ય છે. ડીસા બટાટાની ખેતી માટે પ્રખ્યાત છે. અહીં બટાટાનું ખેતીવિષયક સંશોધન કેન્દ્ર આવેલું છે. સરદાર કૃષિનગર દાંતીવાડા ઍગ્રિકલ્ચરલ સંશોધન કેન્દ્ર આવેલું છે, જ્યાં બટાટાનું ઉત્પાદન વધુ મેળવવા ગહન સંશોધન થઈ રહ્યું છે. ડીસાને ‘Capital of Batata’ની વિશિષ્ટ ઓળખ પ્રાપ્ત થઈ છે.
તે મહત્ત્વનું વેપારીમથક છે. અહીં તેલની મિલો અને સાબુનાં કારખાનાં આવેલાં છે. આ સિવાય સિમેન્ટની પાઇપ, જાળીવાળી બારી, ટાઇલ્સના મધ્યમક ક્ષાના કારખાનાં આવેલાં છે. હાડકાં પીસવાનાં કારખાનાં, સો મિલ, ઑઇલ એન્જિન, ટ્રૅક્ટરો મરામત કરવાના, લોખંડ, લોખંડની ખુરશી, કપાટ વગેરેનાં એકમો કાર્યરત છે.
ખેતી સાથે પશુપાલનનો વેપાર કરનારી પ્રજા અહીં ભટકતું જીવન ગાળે છે. આ શહેરમાં ઘેટાંઉછેર ફાર્મ અને ઘેટાં ઊન વિતરણ કેન્દ્ર આવેલાં છે.
આ તાલુકામાં 1893માં પાલનપુર-ડીસા અને 1952માં ડીસા-કંડલા રેલમાર્ગ કાર્યરત છે. ભીલડીથી રાજસ્થાનના રાણીવાડા સુધીની ત્રીજી રેલવેલાઇન છે. રાજ્યના ધોરી માર્ગો નં. 07, 54, 27 (EW), 129 વગેરેનો લાભ મળ્યો છે. આ સિવાય જિલ્લા માર્ગો દ્વારા મોટા ભાગનાં ગામડાંઓ સંકળાયેલાં છે. પાલનપુરથી રાધનપુર થઈ જતો ધોરી માર્ગ તથા ડીસાથી થરાદ થઈને રાજસ્થાનના બારમેરને સાંકળતા માર્ગનું મહત્વ વધુ છે. ડીસાથી ધાનેરા જતો માર્ગ સવિશેષ ઉપયોગી છે.
વસ્તી – જોવાલાયક સ્થળો : આ શહેરની વસ્તી 2011 મુજબ 1,11,149 જ્યારે તાલુકાની વસ્તી 4,58,803 છે. સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ સ્ત્રીઓનું પ્રમાણ 895 છે. સાક્ષરતાનું પ્રમાણ 50.2% છે. ઈ. સ. 1853માં સ્થપાયેલી સર ચાર્લ્સ વોટસન હાઈસ્કૂલ જે સૌથી જૂની છે. આ સિવાય સેંટ ઝેવિયર્સ, DNJ આદર્શ સ્કૂલ, સરદાર પટેલ સ્કૂલ, એન્જલ્સ ઇંગ્લિશ સ્કૂલ તેમજ સાયન્સ શાળા પણ છે. ઉચ્ચતર શિક્ષણ આપતી કૉલેજોમાં DNP આર્ટ્સ અને કૉમર્સ કૉલેજ, કમ્પ્યૂટર અને એકાઉન્ટ્સને લગતી સંસ્થાઓ છે. જેમાં ભવાની કમ્પ્યૂટર એજ્યુકેશન સેન્ટર અને ભવાની એકાઉન્ટ ક્લાસીસ પણ છે.
અહીં રામજી મંદિર, રેજીમેન્ટ મહાદેવ, ગાયત્રી મંદિર, જલારામ મંદિર, રસાલા મહાદેવ, વિશ્વેશ્વર મહાદેવ, જૈન મંદિર અને મસ્જિદ પણ આવેલાં છે. 1824ના વર્ષમાં બ્રિટિશરો દ્વારા બનાવેલ હવાઈ પીલર કે જેને આધારે હવાનું દબાણ જાણી શકાતું હતું. તેનું 2013માં પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે. જે ‘હેરિટેજ’ તરીકે જાણીતું બન્યું છે.
ઇતિહાસ : ડીસા એક સમયે મન્દોરી રાજ્યનો ભાગ હતું. મૂળ ડીસાને જૂના ડીસા તરીકે ઓળખાય છે. 1820માં બ્રિટિશ મિલિટરીના કેન્ટોનમેન્ટનો ભાગ હતું. જે ‘ડીસા ફિલ્ડ બ્રિગેડ’ તરીકે ઓળખાતું. રાજસ્થાન અને પાલનપુર વચ્ચે આવેલું હોવાથી તેનું મહત્વ તે વખતે હતું. જેને પરિણામ આબુ અને કચ્છ ઉપર દેખરેખ રાખી શકાતી. વર્તમાન ડીસાને ‘નવા ડીસા’ તરીકે ઓળખ મળી છે.
નીતિન કોઠારી
શિવપ્રસાદ રાજગોર