હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી

દદ્ધ 2જો : ગૂર્જરનૃપતિ વંશના સ્થાપક દદ્ધ-1લાનો પૌત્ર. મૈત્રક કાલ દરમિયાન ઉત્તર લાટમાં ગૂર્જરનૃપતિ વંશનું શાસન પ્રવર્તેલું. એની રાજધાની આરંભમાં નાન્દીપુરી કે નાન્દીપુર (નાંદોદ) હતી. આ રાજવંશના સ્થાપક દદ્ધ 1લાનો પૌત્ર અને જયભટ-વીતરાગનો પુત્ર દદ્ધ 2જો હતો. એના શાસનકાલનાં પાંચ દાનશાસન મળ્યાં છે, જે કલચુરિ સંવત 380(ઈ. સ. 629)થી ક.…

દિવાકર (ઐક્ષ્વાકુ) : મનુ વૈવસ્વતના પુત્ર ઇક્ષ્વાકુએ અયોધ્યામાં પ્રવર્તાવેલો રાજવંશ. આ વંશમાં કકુત્સ્થ, માન્ધાતા, હરિશ્ચંદ્ર, સગર, ભગીરથ, દિલીપ, રઘુ, દશરથ અને રામ જેવા અનેક પ્રતાપી રાજાઓ થયા. પાંડવો અને શ્રીકૃષ્ણના સમયમાં આ વંશમાં બૃહદબલ નામે રાજા થયા, જે ભારતયુદ્ધમાં મરાયા હતા. બૃહદબલ પછી આ વંશમાં બૃહત્ક્ષય, ઉરુક્ષય, વત્સવ્યૂહ અને પ્રતિવ્યોમ…

દેવી (ઈ. સ. પૂર્વે 3જી સદી) : બૌદ્ધ શ્રમણ મહેન્દ્ર અને સંઘમિત્રાની માતા. મૌર્ય રાજા બિંદુસારના રાજ્ય અમલ દરમિયાન રાજપુત્ર અશોકે અવન્તિમાં રાજ્યપાલ તરીકે શાસન કરેલું. શ્રીલંકાના પાલિ ગ્રંથોમાં જણાવ્યા મુજબ રાજપુત્ર અશોક ત્યારે વિદિશામાં આવી વસેલા એક શાક્ય શ્રેષ્ઠીની દેવી નામે પુત્રીને પરણ્યો હતો ને તેનાથી તેને મહેન્દ્ર અને…

નાગનિકા : સાતવાહન વંશના પ્રતાપી રાજા શાતકર્ણિની રાણી. પુણે જિલ્લામાં આવેલ નાનાઘાટમાં આ રાજા-રાણીના દેહની પ્રતિકૃતિઓ કંડારવામાં આવેલી. તે હાલ સદંતર લુપ્ત થઈ ગઈ છે. તે પ્રતિકૃતિઓનાં મસ્તક ઉપર ‘દેવી નાગનિકા’ અને ‘રાજા શ્રીશાતકર્ણિ’નાં નામ કંડારેલાં છે. નાનાઘાટની ગુફાની દીવાલો ઉપર પ્રાકૃત ભાષામાં લખેલો એક લાંબો લેખ કોતરેલો છે. એમાં…

નાગસાહ્વય : ‘નાગ’ (હસ્તી) નામનું નગર અર્થાત્ હસ્તિનાપુર. ‘નાગ’, ‘ગજ’ અને ‘હસ્તી’ પર્યાયવાચક છે. આહવ = નામ, અભિધાન અને સાહવય = નામસહિત, નામનું. આ રીતે હસ્તિનાપુર ‘ગજાહવય’, ‘નાગસાહવય’, ‘નાગાહવ’ અને ‘હાસ્તિન્’ જેવાં વિવિધ નામોથી ઓળખાતું. ચંદ્રવંશી પુરુના વંશમાં દુષ્યંત, ભરત, રંતિદેવ, હસ્તિન્, કુરુ, પાંડુ, યુધિષ્ઠિર વગેરે નામાંકિત રાજાઓ થયા. એમાંના…