વનસ્પતિશાસ્ત્ર

કૅલેન્ડ્યુલા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી કુળની ઉદ્યાનોમાં ઉગાડાતી એક પ્રજાતિ. તે 25 જેટલી એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ જાતિઓની બનેલી છે, ભારતમાં તેની બે જાતિઓ થાય છે. Calendula officinalis Linn. (પં. ઝર્ગુલ, અં. પૉટ મેરીગોલ્ડ) રોમિલ, એકવર્ષાયુ, 50 સેમી.થી 60 સેમી. ઊંચી શાકીય જાતિ છે – ઘણા ભાગોમાં તેને ઉદ્યાનોમાં…

કૅલેમસ (નેતર) : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા એરિકેસી કુળની તાડની એક પ્રજાતિ. તે 390 જેટલી જાતિઓ ધરાવે છે અને ઉષ્ણકટિબંધીય અને ઉપોષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોનાં જંગલોમાં વિતરણ પામેલી છે. મોટાભાગની જાતિઓ વૃક્ષો પર પર્ણો અને પર્ણ-આવરકો ઉપર આવેલા અંકુશ જેવા કાંટાઓ અથવા પર્ણના અક્ષની ચાબુક જેવી લાંબી રચનાઓ દ્વારા આરોહણ કરે છે.…

કેલોફાઇલમ ઇનોફાઇલમ : જુઓ સુલતાન ચંપો

કૅલોસ પ્લગ : પાનખરના આગમન પૂર્વે વનસ્પતિઓના ખોરાક સાથે સંકળાયેલી ચાળણીપટ્ટિકા(sieve plate)ની બંને બાજુએ નિર્માણ થતી ગાદી જેવી (callus pad) રચના. સામાન્યપણે ચાળણી-ક્ષેત્રોમાં કૅલોસ કાર્બોદિત (carbohydrate) હોય છે. કોષરસમાં આવેલા તંતુઓના સમૂહીકરણથી બનતી રજ્જુકાઓની ફરતે કૅલોસ એક આવરણ બનાવે છે. શરૂઆતમાં આ આવરણ પાતળું હોય છે, પરંતુ સમય જતાં તે…

કેસર : એકદળી વર્ગમાં આવેલા ઇરિડેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Crocus sativas Linn. (સં. કેસર, કંકુમ; હિં. કેસર, ઝાફરાન, ગુ. કેસર; મ. કેસર; અં. સેફ્રોન) છે. તે એક નાની, કંદિલ, બહુવર્ષાયુ, 15 સેમી.થી 25 સેમી. ઊંચી શાકીય વનસ્પતિ છે અને તેનાં મોટાં, સુગંધિત, વાદળી કે આછા જાંબલી રંગનાં…

કેસિયા પ્રજાતિ : વર્ગ દ્વિદળીની શ્રેણી કેલીસીફ્લોરીના કુળ સીઝાલપીનીની એક પ્રજાતિ. Gassi fistula (ગરમાળો) ગુજરાતમાં સર્વત્ર જોવા મળે છે. તેનાં પાન મોટાં હોય છે, પાન શિયાળામાં ગરી જાય છે, પછી આખું ઝાડ પીળાં લટકતાં ફૂલથી છવાઈ જાય છે. ફૂલ પછી લાંબી પાઇપ જેવી શિંગો આવે છે. આ શિંગોનો ગર ગરમાળાના…

કૅસ્યૂરાઇના (સરુ) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કૅસ્યુરિનેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે ઊંચી, સદાહરિત, મરૂદભિદીય (xerophytic) વૃક્ષ કે ક્ષુપ સ્વરૂપે મળી આવે છે અને ‘બીફ વૂડ ટ્રી’, ‘ફોરેસ્ટ ઑક’ કે ‘શી ઑક’ તરીકે જાણીતી છે. ભારતમાં તેની 9 જેટલી જાતિઓનો બળતણ અને મૃદા-સંરક્ષણ માટે પ્રવેશ કરાવવામાં આવ્યો છે. Casurina equisetifolia…