મ. શિ. દૂબળે
બોરેલ્લી, જિયોવાન્ની અલ્ફાન્સો
બોરેલ્લી, જિયોવાન્ની અલ્ફાન્સો (જ. 1608, મેસીના; અ. 1679, રોમ) : સ્થૈતિકી (statics) અને ગતિકી (dynamics) વિજ્ઞાનના આધારે સ્નાયુની ગતિ(muscular movements)નું અવલોકન કરનાર ઇટાલીના દેહધાર્મિક અને ભૌતિક વિજ્ઞાની. ઈ. સ. 1649માં બોરેલ્લી ગણિતશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક તરીકે મેસીનામાં અને 1656માં પીસામાં જોડાયા. ત્યારબાદ તે મેસીના પાછા આવ્યા અને 1674માં રોમ ગયા. રોમમાં બોરેલ્લીને…
વધુ વાંચો >બ્યૂમૉં, વિલિયમ
બ્યૂમૉં, વિલિયમ (જ. 1785, લેબેનૉકી – કૉનેક્ટિકટ; અ. 1853, સેંટ લૂઇ, મૉન્ટાના) : માનવીના જઠરમાં ખોરાક પર થતી પાચનક્રિયાનો અભ્યાસ સૌપ્રથમ કરનાર અમેરિકન લશ્કરી ડૉક્ટર. ઈ. સ. 1822માં 19 વર્ષની ઉંમરના એક યુવાન સેંટ માર્ટિનના પેટમાં બંદૂકની ગોળી વાગતાં તેનો ઉપચાર કરવા વિલિયમ બ્યૂમૉંને આદેશ આપવામાં આવ્યો. ગોળીને લીધે સેંટ…
વધુ વાંચો >બ્રિજેસ કૅલ્વિન બ્લૅકમન
બ્રિજેસ કૅલ્વિન બ્લૅકમન (જ. 1889 શુલ્ઝર ફૉલ્સ; અ. 1938, લૉસ ઍન્જેલિસ) : રંગસૂત્રોના આધારે આનુવંશિકતા અને લિંગ (heredity+sex) વિશેની માહિતી આપનાર અમેરિકન જનીનવિજ્ઞાની (geneticist). તેઓ મૉર્ગન ટૉમસ હંટના પ્રયોગશાળા-સહાયક તરીકે કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા. મૉર્ગન સાથે તેમણે ફળમાખી (fruit fly) ડ્રોસોફાઇલા મેલાનોગૅસ્ટરના પરીક્ષણ માટે પ્રયોગને લગતી એક રૂપરેખા તૈયાર કરી અને…
વધુ વાંચો >બ્લુમૅનબાક, જોહાન ફ્રેડરિક
બ્લુમૅનબાક, જોહાન ફ્રેડરિક (જ. 11 મે 1752, ગોઠા; અ. 22 જાન્યુઆરી 1840, ગૉટિનજૅન, જર્મની) : જર્મનીના મશહૂર દેહધર્મવિજ્ઞાની અને તુલનાત્મક શારીરિકી-નિષ્ણાત. તેમનો પરિચય ભૌતિક માનવશાસ્ત્રના પિતામહ તરીકે પણ આપવામાં આવે છે. તેમણે સૌપ્રથમ માનવીની ખોપરીઓના તુલનાત્મક પરિમાણનો અભ્યાસ કરી તેને આધારે માનવજાતની વહેંચણી કૉકેશિયન, મૉંગોલિયન, ઇથિયોપિયન, મલાયન અને અમેરિકન –…
વધુ વાંચો >ભારતની જૈવ વિવિધતા
ભારતની જૈવ વિવિધતા ભારતની સજીવ સૃષ્ટિમાં દેખાતું વૈવિધ્ય. આમ તો ભારત દેશ પ્રકૃતિ, આબોહવા, સમાજ, સંસ્કૃતિ અને ભાષાની વિવિધતા માટે પ્રખ્યાત છે. મુખ્યત્વે ઉષ્ણ કટિબંધ (tropical) પ્રદેશના ભારત વિસ્તારનાં વિભિન્ન પ્રાકૃતિક અને આબોહવાકીય અનુકૂળ પરિબળોને લીધે સજૈવ સૃષ્ટિ અત્યંત વૈવિધ્યપૂર્ણ રહેલી છે. બૃહદ્ વિવિધતા (megadiversity) ધરાવતા જૂજ પ્રદેશોમાં ભારતની ગણના…
વધુ વાંચો >ભારતમાં જૈવ તકનીકી
ભારતમાં જૈવ તકનીકી માનવહિતાર્થે જૈવિક તંત્રોના યોગ્ય સંચાલન માટે દુનિયામાં અને ખાસ કરીને ભારતમાં અપનાવવામાં આવેલી તકનીકી. માનવ-સ્વાસ્થ્ય, કૃષિવિજ્ઞાન, પશુપાલન, સજૈવ અણુઓનું ઉત્પાદન, પ્રદૂષણમુક્ત પર્યાવરણની જાળવણી જેવાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં જૈવ તકનીકી અગત્યની નીવડી છે. દૂધમાંથી પનીર અને માખણ જેવી ચીજોના નિર્માણથી માંડી ગુનામાં વિશિષ્ટ વ્યક્તિ અપરાધી હોવાની સાબિતી પુરવાર થાય…
વધુ વાંચો >મગજ (માનવેતર પ્રાણીઓ)
મગજ (માનવેતર પ્રાણીઓ) : શરીરના અગ્રભાગમાં આવેલાં સંવેદનાંગોના સંકુલ સાથે સંકળાયેલ ચેતાતંત્રનું એક અગત્યનું અંગ. તે ગ્રાહી (receptor) અંગોની મદદથી બાહ્યસ્થ પર્યાવરણિક પરિબળો વિશે પરિચિત રહી મેળવેલ સંકેતોનું વિશ્લેષણ કરે છે અને તેને અનુરૂપ શરીરના વિવિધ અવયવોને યોગ્ય કાર્યવહી કરવા સૂચનો મોકલે છે. સામાન્યપણે તે અંત:સ્થ પર્યાવરણગત પરિબળોની માહિતી મેળવવાની…
વધુ વાંચો >મચ્છર
મચ્છર (Mosquito) : માનવ તેમજ પાલતુ જાનવરોમાં ખતરનાક એવા કેટલાક રોગોનો ફેલાવો કરતા કીટકો. મચ્છરો દ્વિપક્ષ (diptera) શ્રેણીના ક્યુલિસિડી કુળના કીટકો છે અને તેઓ 36 પ્રજાતિઓમાં ફેલાયેલા છે. એનૉફિલીસ પ્રજાતિના કીટકોને લીધે માનવના રુધિરમાં પ્લાઝમોડિયમ પ્રજાતિના મલેરિયાનાં જંતુઓ પ્રવેશે છે, જ્યારે ક્યૂલેક્સ મચ્છર હાથીપગાનાં જંતુઓનો ફેલાવો કરે છે. પીતજ્વર વિષાણુઓનો…
વધુ વાંચો >મત્સ્ય-સંવર્ધન
મત્સ્ય-સંવર્ધન : નદી, તળાવ જેવાં જળાશયોમાંથી મત્સ્યબીજ એકઠાં કરીને, તેમજ અન્ય આંતરપ્રદેશીય જળાશયોમાં મત્સ્ય-બીજનું ઉત્પાદન કરી, બીજના ઉછેરથી પુખ્ત માછલી પ્રાપ્ત કરવાની યોજના. મત્સ્યઉદ્યોગની ર્દષ્ટિએ અગત્યની ગણવામાં આવતી મીઠાં જળાશયોની મોટા ભાગની માછલીઓ સંવનનકાળ દરમિયાન લાખો કે કરોડોની સંખ્યામાં ઈંડાં મૂકતી હોય છે. ઈંડાંનાં ફલનથી વિવિધ જળાશયોમાં જન્મેલાં બચ્ચાંને પકડીને…
વધુ વાંચો >મત્સ્યાલય
મત્સ્યાલય (aquarium) : શોખને ખાતર અથવા તો પ્રદર્શનાર્થે ખોલવામાં આવતાં જલજીવોનાં સંગ્રહસ્થાનો. આ મત્સ્યાલયો સાવ નાની બરણી (bowl) અને કાચની ટાંકી(glass tanks)ઓથી માંડીને મોટાં જળાશયો કે જળાશયોના સમૂહો ધરાવતાં હોય છે. આમ તો સેંકડો વર્ષોથી માનવી ખોરાક માટે માછલીઓને ખાસ બનાવેલ જળાશયમાં રાખતો આવ્યો છે. અઢારમી સદીની શરૂઆતમાં શોખને ખાતર…
વધુ વાંચો >