ગિરીશભાઈ પંડ્યા
હોમો
હોમો : માનવ માટે વપરાતો વૈજ્ઞાનિક શબ્દ. માનવ-ઉત્ક્રાંતિની કક્ષાઓ પૈકી સીધી અંગસ્થિતિ ધરાવતો માનવ-પ્રકાર. માનવ-ઉત્ક્રાંતિના ઇતિહાસમાં તેની કક્ષા છેલ્લી ગણાય છે. પ્રાણીઓ માટે કરેલા વર્ગીકરણ મુજબ, માનવને વંશ હોમિનિડી, શ્રેણી કેટાહ્રિની, ગણ અંગુષ્ઠધારી (Primates), ઉપગણ પુરુષાભ વાનર(કપિ anthrapoid apes)માં મૂકવામાં આવેલો છે. અંગુષ્ઠધારીઓનો બીજો એક ઉપગણ પ્રોસિમી પણ છે. કેનોઝોઇક…
વધુ વાંચો >હોમો-ઇરેક્ટસ
હોમો-ઇરેક્ટસ : ઘણાખરા નૃવંશશાસ્ત્રીઓ દ્વારા માન્ય ગણાતો, આજથી આશરે 15 લાખ વર્ષ અગાઉથી 3 લાખ વર્ષ અગાઉના ગાળામાં ઉત્ક્રાંતિ પામેલી માનવજાતિનો એક પ્રકાર. હોમો-ઇરેક્ટસનું શારીરિક માળખું લગભગ આજના માનવ જેવું જ હતું; પરંતુ તેનું મગજ થોડુંક નાનું હતું અને દાંત થોડાક મોટા હતા. તેની ઊંચાઈ 150 સેમી. જેટલી હતી અને…
વધુ વાંચો >હોમ્સ આર્થર
હોમ્સ, આર્થર (જ. 14 જાન્યુઆરી 1890, હેબ્બર્ન, ડરહામ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 20 સપ્ટેમ્બર 1965, લંડન) : અંગ્રેજ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. તેઓ સામાન્ય ભૂસ્તરશાસ્ત્ર, ખનિજવિદ્યા, ભૂભૌતિકશાસ્ત્ર તેમજ ભૂપૃષ્ઠ આકારિકી વિજ્ઞાન માટે જાણીતા છે. તેમણે કિરણોત્સારી માપન-પદ્ધતિથી ખડકોનાં વયનિર્ધારણ કરવાની પદ્ધતિ વિકસાવેલી. 1913માં તેમણે સર્વપ્રથમ વાર માત્રાત્મક ભૂસ્તરીય પદ્ધતિથી ખડકોનું વયનિર્ધારણ કરી શકાતું હોવાનું સૂચન…
વધુ વાંચો >હોયેન (Hauyne)
હોયેન (Hauyne) : સોડાલાઇટ સમૂહનું ખનિજ. અસંતૃપ્ત ખનિજો પૈકીનું એક. રાસા. બં. : (Na·Ca)4–8 Al6Si6O24(SO4)1–2. સ્ફ. વર્ગ : ક્યુબિક. સ્ફ. સ્વરૂપ : સ્ફટિકો મોટે ભાગે ડોડેકાહેડ્રલ અથવા ઑક્ટાહેડ્રલ; સામાન્ય રીતે ગોળાકાર દાણા રૂપે મળે. યુગ્મતા (111) ફલક પર; આંતરગૂંથણી યુગ્મો પણ મળે; સંપર્ક યુગ્મો કે પડ યુગ્મો પણ મળે. દેખાવ…
વધુ વાંચો >હૉર્નફેલ્સ (Hornfels)
હૉર્નફેલ્સ (Hornfels) : વિકૃત ખડકનો એક પ્રકાર. સંસર્ગવિકૃતિ કે ઉષ્ણતાવિકૃતિ દ્વારા બનેલો સૂક્ષ્મ દાણાદારથી મધ્યમ દાણાદાર, ગ્રૅન્યુલોઝ સંરચનાવાળો, પણ શિસ્ટોઝ સંરચનાવિહીન વિકૃત ખડક. આ પ્રકારના ખડકમાં વિકૃતિ દ્વારા ઉદભવતાં સંભેદ કે સમાંતર ખનિજ-ગોઠવણી હોતી નથી. તેમાં સંભવત: મોટા પરિમાણવાળા સ્ફટિકો–પૉર્ફિરોબ્લાસ્ટ કે મૂળ ખડકના અવશિષ્ટ મહાસ્ફટિકો હોઈ શકે. મૂળ માતૃખડકમાંનું નિક્ષેપક્રિયાત્મક…
વધુ વાંચો >હૉર્નબ્લેન્ડ
હૉર્નબ્લેન્ડ : એમ્ફિબોલ વર્ગનું અગત્યનું ખનિજ. આયનોસિલિકેટ. રાસા. બં. : (Ca, Na, K)2–3 (Mg, Fe2+, Fe3+, Al)5 (Si, Al)8 O22 (OH)2. સ્ફ. વર્ગ : મોનોક્લિનિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો લાંબાથી ટૂંકા પ્રિઝમેટિક. આડછેદમાં ષટકોણીય દેખાય, ઊભા છેદમાં ર્હોમ્બોહેડ્રલ છેડાવાળા. દળદાર પણ મળે; ઘનિષ્ઠ, દાણાદાર, સ્તંભાકાર, પતરી કે રેસાદાર પણ હોય.…
વધુ વાંચો >હૉર્સ્ટ (સ્તરભંગજન્ય ઉત્ખંડ)
હૉર્સ્ટ (સ્તરભંગજન્ય ઉત્ખંડ) : સ્તરભંગને કારણે સરકવાથી રચાતો ભૂમિભાગ. પૃથ્વીના પોપડાના કોઈ પણ ભાગમાં તનાવનાં પ્રતિબળોને કારણે જ્યારે ઓછામાં ઓછા બે લગભગ સમાંતર સ્તરભંગ ઉદભવે, જેમાં વચ્ચેનો ભાગ ઉપર તરફ ઊંચકાઈ આવે અને બાજુઓના ભાગ સ્થાયી રહે અથવા વચ્ચેનો ભાગ સ્થાયી રહે અને બાજુઓના ભાગ નીચે તરફ સરકીને દબાતા જાય…
વધુ વાંચો >હૉલ જેમ્સ
હૉલ, જેમ્સ (જ. 1811; અ. 1898) : અમેરિકી ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. અમુક સમયગાળા માટે તેમણે ન્યૂયૉર્ક સ્ટેટ જિયૉલૉજિકલ સર્વેના વડા તરીકે સેવાઓ આપેલી. જેમ્સ હૉલ તેમણે તેમની જિંદગીનાં 62 વર્ષ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના સમગ્ર વિસ્તારમાં આવેલ કોલસાના થરો હેઠળ જળવાયેલા બધા જ જીવાવશેષોનો સંગ્રહ તૈયાર કરવામાં ગાળેલાં. જિંદગીનાં આ મહામૂલાં વર્ષો આ કાર્ય…
વધુ વાંચો >હૉલૅન્ડાઇટ
હૉલૅન્ડાઇટ : મૅંગેનીઝનું ખનિજ. રાસા. બં. : Ba(Mn2+, Mn4+, Fe3+)8O16. સ્ફટિક વર્ગ : મૉનોક્લિનિક. સ્ફટિક-સ્વરૂપ : સ્ફટિકો ટૂંકા પ્રિઝમ સ્વરૂપવાળા, બંને છેડે ચપટા પિરામિડવાળા. મોટે ભાગે દળદાર; રેસાદાર. ક્યારેક કાંકરીઓ જેવા પણ મળે. કઠિનતા : 6. ઘનતા : 4.95. સંભેદ : પ્રિઝમને સમાંતર, સ્પષ્ટ. પ્રભંગ : બરડ. રંગ : કાળો,…
વધુ વાંચો >હોશંગાબાદ (Hoshangabad)
હોશંગાબાદ (Hoshangabad) : મધ્યપ્રદેશના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22° 45´ ઉ. અ. અને 77° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,037 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેનો આકાર અનિયમિત લંબચોરસ જેવો છે. તેની ઉત્તરમાં નર્મદા નદીથી અલગ પડતા શિહોર અને રાયસેન…
વધુ વાંચો >