સૂક્ષ્મજીવશાસ્ત્ર
વૅક્સમૅન, સેલ્મન અબ્રાહમ (Waksman Saleman Abraham)
વૅક્સમૅન, સેલ્મન અબ્રાહમ (Waksman Saleman Abraham) (જ. 22 જુલાઈ 1888, પ્રિલુકા, રશિયા; અ. 16 ઑગસ્ટ 1973, વુડ્ઝ હોલ, ફલમાઉથ, મૅસેચૂસેટ્સ, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ) : રશિયામાં જન્મેલ અમેરિકન સૂક્ષ્મજીવાણુશાસ્ત્રી. સન 1952ના દેહધર્મવિદ્યા અને ચિકિત્સાવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. તેઓ જેકૉબ વૅક્સમૅન અને ફ્રેડિયા લન્ડનના પુત્ર હતા અને તેમણે ખાનગી શિક્ષકો દ્વારા પ્રાથમિક શિક્ષણ…
વધુ વાંચો >વૉલ્વૉકેલ્સ (Volvocals)
વૉલ્વૉકેલ્સ (Volvocals) : લીલના ક્લૉરોફાઇટા વિભાગનું એક ગોત્ર. તે લીલ સૂક્ષ્મદર્શી હોય છે. સુકાય હંમેશાં એકકોષી કે બહુકોષી અને કશા ધરાવતી ચલિત રચના છે. જુદી જુદી લીલમાં કશાની સંખ્યા 2 અથવા 4ની હોય છે. રચનાની દૃષ્ટિએ કશા ચાબુક પ્રકારની (whiplash) અને સરખી લંબાઈ ધરાવતી છે. ચલિત કોષો સંયુક્ત રીતે એકમેકની…
વધુ વાંચો >શંખ-છીપલાં (Gastropoda and Bivalvia)
શંખ–છીપલાં (Gastropoda and Bivalvia) : શરીરના આવરણ તરીકે ‘પ્રાવરણ’ (mantle) નામે ઓળખાતા પટલમાં આવેલ ગ્રંથિઓના સ્રાવથી નિર્માણ થતા કૅલ્શિયમના બનેલા કવચ(shell)ને શરીરની ફરતે ધારણ કરતા મૃદુકાય (mollusa) સમુદાયનાં પ્રાણીઓ. શંખ કે શંખલાં જેવાં કવચવાળાં મૃદુકાય પ્રાણીઓનો સમાવેશ ઉદરપદી (gastropoda) વર્ગમાં કરવામાં આવેલો છે. જ્યારે બે છીપલાં વડે બનેલ કવચથી ઢંકાયેલાં…
વધુ વાંચો >શિંગડાંવાળી ઇયળ (Horned caterpillar)
શિંગડાંવાળી ઇયળ (Horned caterpillar) : ડાંગરના પાકમાં નુકસાન કરતી માથા પર લાલ રંગનાં બે શિંગડાં જેવી રચનાવાળી જીવાત. ભારતના ડાંગર પકવતાં લગભગ બધાં જ રાજ્યોમાં આ જીવાતનો ઉપદ્રવ જોવા મળે છે. તે એક ગૌણ જીવાત છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ મેલાનિટિસ લેડા ઇસ્મેન (Melanitis Leda ismene, Cramer) છે. તેનો રોમપક્ષ (Lepidoptera)…
વધુ વાંચો >શિંગમાખી
શિંગમાખી : તુવેર ઉપરાંત સોયાબીન અને ચોળામાં ઉપદ્રવ કરતી જીવાત. વૈજ્ઞાનિક નામ મેલાનાગ્રૉમાય્ઝા ઑબ્ટુસા (Melanagromyza obtusa, Malloch) છે, જેનો દ્વિપક્ષ (Diptera) શ્રેણીના ઍગ્રોમાયઝિડી (Agromyzidae) કુળમાં સમાવેશ થયેલ છે. આ જીવાતનો ઉપદ્રવ ભારતભરમાં જોવા મળે છે. માખી ચળકતા કાળા રંગની હોય, જે ઘરમાખી કરતાં સહેજ નાની હોય છે. માદા માખી તુવેરની…
વધુ વાંચો >સક્રિયકૃત આપંક પ્રક્રમ
સક્રિયકૃત આપંક પ્રક્રમ (activated sludge process) : મલિન જળનો નિકાલ કરતાં પહેલાં તેની માવજત કરવાની પદ્ધતિ. મલિન જળની માવજત માટે વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ થાય છે; જેમાં પ્રાથમિક, દ્વિતીયક અને અંતિમ માવજત-પદ્ધતિઓનો સમાવેશ થાય છે. સક્રિયકૃત આપંક પ્રક્રમ દ્વિતીયક માવજત-પદ્ધતિનો પ્રકાર છે. આ પ્રક્રમમાં મલિન જળને પ્રાથમિક ઠારણ બાદ હવા-ટાંકીમાંથી પસાર…
વધુ વાંચો >સફેદ માખ (સફેદ માખી)
સફેદ માખ (સફેદ માખી) : ચૂસિયા પ્રકારની સફેદ મશી તરીકે પણ ઓળખાતી બહુભોજી જીવાત. વર્ગીકરણમાં તેનો સમાવેશ હેમિપ્ટેરા (hemiptera) શ્રેણીની પેટાશ્રેણી હોમોપ્ટેરા(homoptera)ના ઍલ્યુરૉડિડી (aleurodidae) કુળમાં થાય છે. કૃષિ-પાકો ઉપર ઉપદ્રવમાં તે મોલો(એફિડ)ની સાથે જોવા મળતી જીવાત હોવાથી બંને જીવાતો ‘મોલો-મશી’થી ઓળખાય છે. અંગ્રેજીમાં તે ‘વ્હાઇટ ફ્લાય’ કે ‘મીલીવિંગ’ તરીકે પણ…
વધુ વાંચો >સમૃદ્ધીકરણ પદ્ધતિ
સમૃદ્ધીકરણ પદ્ધતિ : સૂક્ષ્મજીવોના સંવર્ધન કે ઓળખ માટે સંતૃપ્ત માધ્યમ તૈયાર કરવાની પદ્ધતિ. આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કુદરતમાં જટિલ મિશ્રણમાં રહેલા વિવિધ પ્રકારના સૂક્ષ્મજીવોના અલગીકરણ અને અભ્યાસ માટે થાય છે. સમૃદ્ધીકરણ પદ્ધતિની શોધ સરગેઈ વિનોગ્રાડ્સ્કી (Sergei Winogradsky) અને માર્ટિનસ વિલિયમ બેઇજરિંક (Martinus Willium Beijerinch) નામના વૈજ્ઞાનિકોએ કરી હતી. તેઓ માઇક્રોબિયલ ઇકૉલૉજીના…
વધુ વાંચો >સહાયક (Helper/adjuvant)
સહાયક (Helper/adjuvant) : પ્રતિજન (antigen) સાથે શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવતા યજમાનની રોગપ્રતિકારકતા વધારનારો એક પ્રકારનો પદાર્થ. આવા સહાયકો પ્રતિજનની પ્રતિદ્રવ્ય (antibody) ઉત્પન્ન કરવાની ક્ષમતા ઓછી હોય અથવા પ્રતિજનની અલ્પપ્રાપ્યતા હોય ત્યારે ખાસ વપરાય છે. આવા પદાર્થોનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે રોગપ્રતિકારકતા વધારવા માટે કરવામાં આવે છે. હાલમાં અનેક પ્રકારના સહાયકો ઉપલબ્ધ છે.…
વધુ વાંચો >સંખ્યાત્મક વર્ગીકરણ
સંખ્યાત્મક વર્ગીકરણ : જીવાણુઓના વર્ગીકરણની એક પદ્ધતિ. આ પદ્ધતિની શોધ માઇકેલ એડેન્સન નામના વૈજ્ઞાનિકે કરી હતી. તેથી આ પદ્ધતિને ‘એડેન્સોનિયલ વર્ગીકરણ પદ્ધતિ’ પણ કહેવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિમાં જેમનું વર્ગીકરણ કરવાનું છે તે જીવાણુઓનાં ઓછામાં ઓછાં 100થી 200 લક્ષણોનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે અને જીવાણુના અભિવ્યક્ત થતા દરેક લક્ષણ પર…
વધુ વાંચો >