પ્રાણીશાસ્ત્ર

કનડી : સંધિપાદ (Arthropoda) સમુદાયના બહુપાદી (Myriapoda) વર્ગના પેટાવર્ગ દ્વિપાદયુગ્મી(Diplopoda)ની જીવાત. ઝમેલ, ભરવાડ કે ચૂડેલના નામે પણ ઓળખાય છે. તેઓ જડબાની એક જોડ ધરાવતી હોવાથી કીટકોની માફક ઉપસમુદાય ચિબુકી(Mandibulata)માં વર્ગીકૃત થાય છે. બહુપાદી વર્ગના અન્ય પ્રાણી-જીવાતોમાં કાનખજૂરાનો સમાવેશ થાય છે. પરંતુ કાનખજૂરામાં કડીદીઠ એક જોડ ચલનપાદ હોય છે; જ્યારે કનડી(ભરવાડ)માં…

કવચ (પ્રાણીજન્ય) : પ્રાણીઓનું કઠણ ચૂનાયુક્ત / રેતીયુક્ત / અસ્થિજાત / શૃંગીય કે કાયટીનયુક્ત બાહ્ય આવરણ. જુદા જુદા પ્રાણીસમુદાયો કે વર્ગોમાં વિશિષ્ટ કાર્ય કરવા માટે વિવિધ રાસાયણિક બંધારણ ધરાવતાં કવચો કોષોના સ્રાવ કે પેશીઓના વિભેદનથી ઉત્પન્ન થાય છે. આવાં કવચોનો મૂળભૂત હેતુ શરીરના નાજુક ભાગો કે અંગિકાઓને રક્ષણ આપવાનો છે.…

કવચપ્રોટીન (scleroprotein) : મંદ સાઇટ્રિક અને એસેટિક ઍસિડમાં દ્રાવ્ય એવાં તંતુમય પ્રોટીનો. મહત્વનાં કવચપ્રોટીનો તરીકે કૉલેજન અને કેરાટિન જાણીતાં છે. અન્ય કવચપ્રોટીનોમાં ફાઇબ્રૉઇન, ઇલૅસ્ટિન, સ્પાજિન, ફ્લેજેલિન અને રેટિક્યુલિનનો સમાવેશ થાય છે. કેરાટિનના મુખ્ય ઘટક તરીકે સિસ્ટાઈન હોય છે. સિસ્ટાઈનનાં સલ્ફર બંધનો કેરાટિનને ર્દઢતા આપે છે. કેરાટિન ચામડી, વાળ, ઊન, પીંછાં,…

કશા (કશાભ) (flagellum) : કોષની બાહ્ય સીમા તરફ આવેલા તારક-કેંદ્ર(centriole)ના દૂરસ્થ છેડા પરથી કોષના વિસ્તાર તરીકે નીકળતી ગતિશીલ (motile) અંગિકા. પ્રજીવ (protozoa) સમુદાયના કશાધારી (mastigophera) વર્ગનાં પ્રાણીઓ. પુંજન્યુ (male gametes) અને શુક્રકોષોમાં તે પ્રચલનઅંગ તરીકે કાર્ય કરે છે. વાદળી(sponges)ના કૉલરકોષો પણ કશાભ ધરાવતા હોય છે, જે વાદળીના શરીરમાં પ્રવેશેલા પાણીને…

કશાભિકા (flagella-bacterial) : કેટલાંક અસીમકેંદ્રી (procaryote) બૅક્ટેરિયા જેવાં સજીવોમાં આવેલાં ચલનાંગો (mobile organs). તે કોષની બાહ્ય સપાટીએથી કેશ જેવાં આણ્વિક સૂત્રો રૂપે નીકળે છે. આ અણુઓ મુખ્યત્વે તંતુમય પ્રોટીનોના બનેલા હોય છે. અસીમકેંદ્રી કોષોમાં દેખાતી કશાઓ જટિલ સ્વરૂપની હોય છે અને તે સૂક્ષ્મ તંતુકોરૂપે કોષના અંદરના ભાગમાંથી નીકળતી હોય છે.…