જ. પો. ત્રિવેદી
કોકેન
કોકેન : ઇરિથ્રોક્સિલમ કોકા નામના છોડનાં પાંદડાંમાંથી મળી આવતું સફેદ સ્ફટિકમય મુખ્ય આલ્કલૉઇડ. તેનું અણુસૂત્ર C17H21O4N છે તથા બંધારણીય સૂત્ર નીચે પ્રમાણે છે. તેને બેન્ઝોઇલ મિથાઇલ એક્ગૉનીન પણ કહી શકાય. કોકોનો છોડ બેથી ત્રણ મીટર ઊંચાઈ ધરાવે છે. ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં અને ખાસ કરીને દક્ષિણ અમેરિકામાં બોલિવિયા, પેરૂ, કોલંબિયા વગેરે…
વધુ વાંચો >કોડીન
કોડીન : અફીણમાંનું એક પ્રકારનું આલ્કેલૉઇડ. પાપાવર સોમ્નીફેરમ નામના છોડનાં કાચાં ફળોમાંથી નીકળતા સૂકવેલા રસને અફીણ કહેવાય છે. અફીણમાં જુદાં જુદાં 24 આલ્કેલૉઇડ હોય છે. પોપીના છોડવા એશિયા માઇનોરમાં ઊગે છે (ખાસ કરીને તુર્કી, અફઘાનિસ્તાન, પાકિસ્તાન, ભારત, નેપાળ વગેરેમાં તે ગેરકાયદે ઉગાડવામાં આવે છે). અફીણમાંનાં આલ્કેલૉઇડ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના સમૂહ…
વધુ વાંચો >કોનીન
કોનીન (coniine) : ઉમ્બેલીફેરા વર્ગના હેમલૉક(hemlock, conium macalatum)ના છોડમાંથી મળતા આલ્કેલૉઇડ્ઝનો મુખ્ય ઘટક. યુરોપ, એશિયા અને અમેરિકામાં હેમલૉકના છોડ ઊગે છે. ઈ. પૂર્વે 399માં સૉક્રેટીસને મૃત્યુદંડ માટે હેમલૉકનું તેલ (oil of hemlock) પાવામાં આવેલું. હેમલૉક આલ્કેલૉઇડ્ઝ સમૂહમાંનો પ્રથમ સંશ્લેષણ કરેલો આલ્કેલૉઇડ કોનીન છે. હેમલૉકમાંના ચાર આલ્કેલૉઇડ્ઝમાંથી 1831માં કોનીન છૂટું પાડવામાં…
વધુ વાંચો >કૉપર
કૉપર (Cu) : આવર્તક કોષ્ટકના 11મા (અગાઉના IB) સમૂહનું, ગુજરાતીમાં તાંબું અને સંસ્કૃતમાં તામ્ર તરીકે ઓળખાતું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા, Cu. કૉપરનાં ઢાળેલાં વાસણો ઈ. પૂ. 4000માં ઇજિપ્ત તથા બૅબિલોનિયામાં વપરાતાં જણાયાં છે. ત્યારબાદ તે કાંસા (તાંબું + કલાઈ) તરીકે ઈ. પૂ. 3000માં સુમેરિયનો તથા ઈ. પૂ. 2500માં ઇજિપ્તવાસીઓ દ્વારા વપરાતું.…
વધુ વાંચો >કોપરેલ
કોપરેલ : નારિયેળને સૂકવ્યા બાદ તેની કાચલીના કોપરામાંથી કાઢવામાં આવતું તેલ. નારિયેળમાં લગભગ 30 %થી 40 % તેલ હોય છે. પરંતુ કોપરામાં 65 %થી 70 % તેલ હોય છે. ફિલિપાઇન્સ તથા ભારતમાં કોપરાનું ઉત્પાદન નોંધપાત્ર છે. ભારતમાં થતા કોપરાના ઉત્પાદનનો 80 % ભાગ કોપરેલ કાઢવામાં વપરાય છે. કોપરાને ઘાણીમાં પીલીને…
વધુ વાંચો >કોબાલ્ટ
કોબાલ્ટ : આવર્તકોષ્ટકના 9મા (અગાઉના VIIIA) સમૂહનું સંક્રાન્તિ ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા, Co છે. ઇતિહાસ : ઇજિપ્ત તથા બૅબિલોનિયામાંથી મળેલા વાદળી રંગના માટીકામના ટુકડા (ઈ. પૂ. 1450) દર્શાવે છે કે કોબાલ્ટ તેના વાદળી રંગને કારણે સિરામિક ઉદ્યોગમાં વપરાતું હશે. 1735માં બ્રાન્ડ્ટ દ્વારા તે શોધાયું અને તેના ગુણધર્મોનો અભ્યાસ 1780માં બર્ગમૅને કર્યો. પરમાણુ–આંક :…
વધુ વાંચો >કૉર્ટિસોન
કૉર્ટિસોન : C21H28O5; ગ.બિં. 215° સે. અધિવૃક્કગ્રંથિ(adrenal)ના બાહ્યક અથવા કોટલા(cortex)માંથી સ્રવતો સ્ટીરૉઇડ અંત:સ્રાવ (hormone). રાસાયણિક ર્દષ્ટિએ તે 17-હાઇડ્રૉક્સિ-11-ડીહાઇડ્રોકૉર્ટિકોસ્ટેરોન છે. અધિવૃક્કગ્રંથિમાંથી કૉર્ટિસોન સૌપ્રથમ 1935માં અલગ કરવામાં આવ્યું હતું. તે જાતીય વિકાસ સાથે સંકળાયેલ છે. તેના નિર્માણ ઉપર પીયૂષિકા(pituitary)ના અગ્રભાગ(anterior)માંથી સ્રવતા એડ્રીનો-કૉર્ટિકોટ્રૉપિક હૉર્મોન(ACTH)નો અંકુશ હોય છે. ACTH હૉર્મોન એ લગભગ ~20,000 અણુભારવાળા…
વધુ વાંચો >કોલસો
કોલસો વનસ્પતિદ્રવ્યમાંથી તૈયાર થયેલો કાર્બનદ્રવ્યનો સ્તરબદ્ધ જથ્થો. કોલસો ઘનખનિજ બળતણ છે અને ગરમી તેમજ ઊર્જાપ્રાપ્તિ માટેનું સર્વસામાન્ય ઇંધન છે. આધુનિક સમયમાં યાંત્રિક સંચાલન માટે ઉપયોગમાં લેવાતા ઊર્જાસ્રોતો સૂર્યગરમી, પવન, ભરતીમોજાં, અણુશક્તિ, જળવિદ્યુત, કુદરતી વાયુ, ખનિજતેલ અને કોલસા પૈકી કોલસો ઓછી ઊંડાઈએથી વિપુલ પ્રમાણમાં મળી રહેતો હોવાને કારણે ઇંધન તરીકે તેને…
વધુ વાંચો >કોલાજન
કોલાજન : સ્ક્લેરોપ્રોટીન વિભાગમાંનું એક રેસાદાર પ્રોટીન. પ્રોટીનના સાદા પ્રોટીન, સંયુગ્મી, લાઇપોપ્રોટીન, ન્યુક્લિયૉપ્રોટીન, ફૉસ્ફોપ્રોટીન એવા વિભાગ પાડવામાં આવે છે. સાદા પ્રોટીનનું જળવિભાજન કરતાં માત્ર α-એમિનો ઍસિડ્ઝ મળે છે. સાદા પ્રોટીનને દ્રાવકતાના આધારે જુદા જુદા ઘટકો – ઍલ્બ્યુમિન્સ, ગ્લૉબ્યુલિન્સ, ગ્લુટેલિન્સ, પ્રૉલામાઇન્સ, ઍલ્બ્યુમિનોઇડ્ઝ (સ્ક્લેરોપ્રોટીન્સ), હિસ્ટોન્સ તથા પ્રૉટામાઇન્સમાં વહેંચવામાં આવ્યાં છે. સ્ક્લેરોપ્રોટીન્સ પ્રૉટોઝોઆ…
વધુ વાંચો >કોલેસ્ટેરૉલ (પ્રાણીશાસ્ત્ર)
કોલેસ્ટેરૉલ (પ્રાણીશાસ્ત્ર) : પૃષ્ઠવંશી પ્રાણીઓના શરીરમાં રહેલા સ્ટેરૉલ(લિપિડ આલ્કોહૉલ સમૂહ)નો વધુ જાણીતો ઘટક. C27H46O સમગ્ર પ્રાણીસૃષ્ટિમાં કોલેસ્ટેરૉલ અન્ય સ્ટેરૉલની સાથે મળી આવે છે. ઉચ્ચતર વનસ્પતિ વિવિધ સ્ટેરૉલ (ફાયટોસ્ટેરૉલ) ધરાવતી હોવા છતાં તેઓ કોલેસ્ટેરૉલ જવલ્લે જ ધરાવે છે. વિકાસની શરૂઆતની અવસ્થામાં શરીરના લગભગ બધા કોષો તેને ઉત્પન્ન કરે છે. જ્યારે પુખ્તાવસ્થામાં…
વધુ વાંચો >