૯.૦૪
ત્રોનર ઍલેકઝાંદ્રથી ત્સુનામી
ત્રોનર, ઍલેકઝાંદ્ર
ત્રોનર, ઍલેકઝાંદ્ર (જ. 3 ઑગસ્ટ 1906 બુડાપેસ્ટ, હંગેરી; અ. 6 ડિસેમ્બર 1993, ઓમનોવીય-લા-તીત) : ચલચિત્રજગતના ઑસ્કારવિજેતા ફ્રેન્ચ સન્નિવેશકાર. ફ્રેંચ કવિ તથા નાટ્યલેખક ઝાક પ્રેવર્ત અને દિગ્દર્શક માર્સે કાર્ને સાથે તેમણે 1938માં ‘હૉતેલ દ્યુ નોર્દ’ અને 1939માં ‘લ ઝુર સ લેવ’ નામનાં ચલચિત્રોનું સર્જન કરીને સન્નિવેશકાર તરીકે ખ્યાતિ મેળવી. બીજા વિશ્વયુદ્ધ…
વધુ વાંચો >ત્ર્યંબક
ત્ર્યંબક : મહારાષ્ટ્રના નાસિક જિલ્લામાં આવેલું પ્રખ્યાત તીર્થક્ષેત્ર. તે નાસિકની નૈર્ઋત્ય દિશામાં શહેરથી આશરે 29 કિમી. પર બ્રહ્મગિરિ પર્વતની તળેટીમાં આવેલું છે. તેની કુલ વસ્તી 7876 (1991) છે. પાંચસો વર્ષ પૂર્વે આ સ્થળે કોઈ વસવાટ હતો નહિ. ધીમે ધીમે ત્યાં એક ગામડું ઊભું થયું જેનું નામ ત્ર્યંબક પાડવામાં આવ્યું. આ…
વધુ વાંચો >ત્વકાભ કોષ્ઠ
ત્વકાભ કોષ્ઠ (dermoid cyst) : શરીરમાં વિવિધ સ્થળે લાદીસમ અધિચ્છદ(squamous epithelium)ની દીવાલવાળી પોલી પુટિકાઓ એટલે કે પોટલીઓ થાય તેવી રસોળી (sebaceous cyst) અધિત્વકાભ (epidermoid) કોષ્ઠ તે. ત્વકાભના મુખ્યત્વે 3 પ્રકાર છે : (1) ગર્ભપેશીયુક્ત (teratomatous), (2) અપપ્રપાત-(sequestration)જન્ય અને (3) અંત:નિરોપ (implantation)જન્ય. પ્રથમ બે પ્રકારો જન્મજાત (congenital) ત્વકાભના છે જ્યારે અંત:નિરોપજન્ય…
વધુ વાંચો >ત્વકીય રુધિરછાંટ
ત્વકીય રુધિરછાંટ (purpura) : ચામડીના નીચે વહી ગયેલા લોહીના નાના નાના છાંટાવાળા વિસ્તારોનો વિકાર. તેને રુધિરછાંટ પણ કહે છે. મોં તથા અન્ય પોલા અવયવોની અંદરની દીવાલની શ્લેષ્મકલા(mucosa)ની નીચે પણ આવી રુધિરછાંટ થાય છે. લોહી વહેવાના વિકારને રુધિરસ્રાવ(haemorrhage)નો વિકાર કહે છે. તેના બે વિભાગ છે : રુધિરવહનનો વિકાર (bleeding disorder) અને…
વધુ વાંચો >ત્વક્-કાય સિદ્ધાંત
ત્વક્-કાય (tunica corpus) સિદ્ધાંત : વનસ્પતિઓમાં પ્રરોહાગ્ર(shoot apex)ના સંગઠન અંગેનો એક સિદ્ધાંત. આ સિદ્ધાંત સૌપ્રથમ સ્કિમડ્ટે (1924) રજૂ કર્યો. આ સિદ્ધાંત પ્રમાણે પ્રરોહાગ્રને અસમાન રચના અને દેખાવ ધરાવતા બે પ્રદેશોમાં વહેંચવામાં આવે છે : (1) કેન્દ્રસ્થ અંતર્ભાગ જેને કાય (corpus) કહે છે. તેના કોષો મોટા હોય છે અને અરીય (anticlinal)…
વધુ વાંચો >ત્વકસ્નાયુશોથ
ત્વકસ્નાયુશોથ (dermatomyositis): સ્નાયુ, ચામડી તથા અન્ય અવયવોની સંધાનપેશી(connective tissue)ને અસર કરતો વિકાર. શરીરના કોષોને યથાસ્થાને રાખવા માટે તેમની આસપાસ સિમેન્ટ કે માવા જેવું દ્રવ્ય શરીરમાં વ્યાપકપણે આવેલું છે. આ પ્રકારનું કોષોને સાથે રાખીને પેશી કે અવયવને બનાવવા માટે વપરાતું દ્રવ્ય અને તેને ઉત્પન્ન કરતા કોષોના સમૂહને સંધાન પેશી કહે છે.…
વધુ વાંચો >ત્વચાકસોટી
ત્વચાકસોટી (skin test) : સૂક્ષ્મજીવજન્ય (microbial) રોગોના નિદાન માટે અને/અથવા મનુષ્યમાં તે (તે રોગો) સામે પ્રતિકારશક્તિ કેવી છે તેની ચકાસણી માટે કરવામાં આવતી કસોટી. આ કસોટીમાં રોગકારક શુદ્ધ સૂક્ષ્મજીવોનું સંવર્ધન અથવા સૂક્ષ્મજીવોએ ઉત્પન્ન કરેલ. વિષદ્રવ્ય અંત:ક્ષેપન દ્વારા પ્રતિજન (antigen) તરીકે પ્રવાહી સ્વરૂપે ચામડીમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. અંત:ક્ષેપન કરેલ જગ્યાએ…
વધુ વાંચો >ત્વચાકાઠિન્ય
ત્વચાકાઠિન્ય (scleroderma) : ચામડીમાંની તંતુમય સંધાન (connective) પેશીનો વધારો થવાથી થતી કઠણ ચામડીનો વિકાર. તેમાં ચામડીની સ્થિતિસ્થાપકતા ઘટે છે. ક્યારેક અન્ય અવયવો પણ અસરગ્રસ્ત થાય છે. તેથી તેને વ્યાપક તંતુકાઠિન્ય (systemic sclerosis) પણ કહે છે. તેમાં ક્યારેક છૂટાછવાયા કઠણ ચામડીના વિસ્તારોથી માંડીને શરીરમાં વ્યાપકપણે ચામડી, નસો, ફેફસાં, જઠર, આંતરડાં, હૃદય,…
વધુ વાંચો >ત્વચાનિરોપણ
ત્વચાનિરોપણ (skin graft) : શરીરના એક ભાગમાંથી ચામડી અને તેનાં ઉપલાં પડોને છોલની માફક ઉપાડીને શરીરના અન્ય ભાગ પર ચોટાડવાં તે. તેમાં ત્વચા(dermis)ના કેટલાક ભાગને અને અધિત્વચા(epidermis)ને નિરોપ રૂપે વાપરવામાં આવે છે. દાઝી જવાથી, ઈજા થવાથી કે શસ્ત્રક્રિયા પછી ચામડી વગરની સપાટીઓ પર ચામડી ચોંટાડવાની પ્રક્રિયા જરૂરી બને છે. ત્વચા…
વધુ વાંચો >ત્વચારોગકારક ફૂગ
ત્વચારોગકારક ફૂગ (dermatophytes) : મનુષ્યમાં ચામડીના રોગો ઉપજાવતી ફૂગ. અપૂર્ણ પ્રકારની આ ફૂગ(fungi impefecti)નો સમાવેશ મોનિલિએસી કુળમાં કરવામાં આવ્યો છે. તે જમીનમાં રહે છે અને શરીરની ચામડી, વાળ, નખ વગેરેના સંપર્કમાં આવતાં ખસ, ખરજવું, દાદર જેવા રોગો કરે છે. આ ફૂગથી થતા રોગોનું જૂથ ક્વકજાલજન્ય ત્વચારોગ (dermatomycosis) તરીકે ઓળખાય છે.…
વધુ વાંચો >ત્વચાવિદ્યા
ત્વચાવિદ્યા (dermatology) ચામડીના બંધારણ, કાર્ય અને વિકારોના અભ્યાસને ત્વચાવિદ્યાની અંતર્ગત આવરી લેવાય છે. શરીર વિવિધ પેશીઓ અને અવયવોનું બનેલું છે. તેને સુબદ્ધ અને દર્શનીય બનાવવા માટે તથા તેના રક્ષણ માટે આવરણની જરૂર રહે છે. ચામડી તથા તેના વાળ, નખ તેની ગ્રંથિઓ વગેરે ઉપસર્ગો (appendages) શરીરનું બાહ્યાવરણતંત્ર (integumentary system) બનાવે છે.…
વધુ વાંચો >ત્વચાશોથ
ત્વચાશોથ (dermatitis) : ચામડીનો શોથજન્ય(inflamatory) વિકાર. ચેપ, ઈજા કે ઍલર્જીને કારણે પેશીમાં જ્યારે લોહી તથા પેશીના રક્ષક કોષોના ભરાવાથી રતાશ, ગરમી, સોજો અને દુખાવો થાય ત્યારે તેને શોથ(inflammation) કહે છે. સામાન્ય રીતે તેની મદદથી જે તે પેશીની ઈજાને રુઝવવાની પ્રક્રિયા થાય છે. ચામડીમાં આવતો શોથનો વિકાર મુખ્યત્વે ચેપ અથવા ઍલર્જીથી…
વધુ વાંચો >ત્વચાસ્ફોટ
ત્વચાસ્ફોટ (skin rash) : ચામડી પર ડાઘ, ફોલ્લી કે ફોલ્લા થવા તે. ચામડી પરના દોષવિસ્તારો(lesions) નરી આંખે જોઈ શકાય છે. તેથી ત્વચાવિદ્યા(dermatology)ને નિદાનર્દષ્ટિની વિશેષવિદ્યા (visual speciality) પણ કહે છે. નિરીક્ષણ માટે દિવસનો પૂરતો સૂર્યપ્રકાશ અથવા તેના જેવો જ તેજસ્વી (fluorescent) પ્રકાશ જરૂરી ગણાય છે. ક્યારેક નાના દબાયેલા કે ઊપસેલા દોષવિસ્તારોને…
વધુ વાંચો >ત્વષ્ટા
ત્વષ્ટા : વેદમાં સ્તુતિ કરાયેલા દેવો પૈકી એક. વેદાંગ નિરુક્તના લેખક યાસ્કે તેનાં ત્રણ નિર્વચનો આપ્યાં છે : (1) જે ઝડપથી ફેલાય છે તે એટલે કે વાયુ. (2) જે પ્રકાશે છે તે એટલે વિદ્યુતમાં રહેલો અગ્નિ. (3) જે પ્રકાશે છે તે એટલે આકાશમાં રહેલો સૂર્ય. ભાગવતમાં જણાવ્યા મુજબ બાર આદિત્યોમાં…
વધુ વાંચો >ત્સિયન, રોજર યૉંચિયન
ત્સિયન, રોજર યૉંચિયન (Tsien, Roger Yonchien) (જ. 1 ફેબ્રુઆરી 1952, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : અમેરિકન જૈવવૈજ્ઞાનિક અને લીલા પ્રસ્ફુરક પ્રૉટીન (green fluorescent protein, GFP) અંગેના સંશોધન બદલ 2008ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ત્સિયનનાં કુટુંબીઓ વુયુ (Wuyue) રાજ્યના રાજવી પરિવારનાં સંતાનો હતાં. ઐતિહાસિક ર્દષ્ટિએ ત્સિયન એ રાજા કિયાન લૂ (Qian Lue)…
વધુ વાંચો >ત્સિયોલ્કૉવસ્કી, કૉન્સ્ટાન્ટિન એડવાર્ડૉવિચ
ત્સિયોલ્કૉવસ્કી, કૉન્સ્ટાન્ટિન એડવાર્ડૉવિચ (જ. 17 સપ્ટેમ્બર 1857, ઇમેવ્સ્કોય; અ. 19 સપ્ટેમ્બર 1935, કાલુગા) : વૈમાનિકી અને અંતરિક્ષઉડ્ડયનવિદ્યાના ક્ષેત્રમાં (Aeronautics and Astronautics) રશિયાનો સંશોધક વિજ્ઞાની. રૉકેટ અંતરિક્ષ સંશોધન તથા વાત સુરંગ(wind tunnel)ના વિકાસમાં તથા તેનો ઉપયોગ કરીને વાયુગતિશાસ્ત્રીય અભ્યાસ કરવામાં અગ્રેસર હતો. અંતરિક્ષ પ્રવાસ માટે રૉકેટના ઉપયોગ અંગેના સૈદ્ધાંતિક પ્રશ્નો હલ…
વધુ વાંચો >ત્સુઈ ડેનિયલ ચી.
ત્સુઈ, ડેનિયલ ચી. (Tsui, Daniel C.) (જ. 28 ફેબ્રુઆરી 1939, ફૅન વિલેજ, હેનાન, ચાઈના) : અપૂર્ણાંક વિદ્યુતભારિત ઉત્તેજનો ધરાવતા ક્વૉન્ટમ પ્રવાહીના નવા સ્વરૂપની શોધ માટે 1998નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે ડેનિયલ ચી. ત્સુઈ, રૉબર્ટ લાફલિન તથા હોર્સ્ટ સ્ટ્રોમરને એનાયત થયો હતો. ત્સુઈનો જન્મ બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન હેનાન(ચાઇના)ના…
વધુ વાંચો >ત્સુનામી
ત્સુનામી : સમુદ્રતળમાં થતા ભૂકંપ(સમુદ્રકંપ–seaquake)થી ઉદભવતા વિશિષ્ટ પ્રકારના ભરતી-તરંગો. તે સમુદ્રસપાટી પરથી વિરાટ ભરતી રૂપે કાંઠા તરફ ધસી આવીને વિનાશકારી બને છે. સમુદ્રમાં નિયમિત આવતી ભરતી કરતાં આ તરંગો ભિન્ન પ્રકારના હોય છે. આ તરંગો સમુદ્રકંપને કારણે ઉત્પન્ન થતા હોવાથી તેમને ભૂકંપીય સમુદ્રતરંગો (seismic sea waves) પણ કહે છે. આ…
વધુ વાંચો >