૮.૧૭
ડાગર પરિવારથી ડાલી સૅલ્વડૉર
ડાયનાઇટ્રોજન સંકીર્ણો
ડાયનાઇટ્રોજન સંકીર્ણો : ધાતુ સાથે સંયોજિત ડાયનાઇટ્રોજન અણુ (N2) ધરાવતાં સંકીર્ણ સંયોજનો. કાર્બન મૉનૉક્સાઇડ (CO) અને N2 સમઇલેક્ટ્રૉનીય (isoelectronic) હોવાથી વર્ષો સુધી એમ ધારવામાં આવતું હતું કે M–CO બંધની માફક M–NN બંધ પણ બનતો હોવો જોઈએ. આણ્વીય નાઇટ્રોજન ઘણી ધાતુઓના સપાટી ઉપરના પરમાણુઓ સાથે જોડાય છે તેવી જાણ હતી પણ…
વધુ વાંચો >ડાયનેમાઇટ
ડાયનેમાઇટ : સ્વીડિશ ભૌતિકશાસ્ત્રી આલ્ફ્રેડ નોબેલ દ્વારા 1867માં શોધાયેલ, નાઇટ્રોગ્લિસરીન ઉપર આધારિત, પ્રબળ વિસ્ફોટકો(high explosives)નો એક વર્ગ. તે અગાઉ, 1850 પહેલાં, નાઇટ્રોગ્લિસરીન અને નાઇટ્રોસેલ્યુલોઝની શોધ થઈ ચૂકી હતી. ત્યારબાદ મકર્યુરી ફુલ્મિનેટ [Hg(ONC)2] સ્ફોટન-ટોટીની શોધ થવાથી ઉચ્ચ વિસ્ફોટકોનો એક યુગ શરૂ થયો. 1867માં ધૂમ્રવિહીન પાઉડર બનાવવામાં આવ્યો ત્યારથી લગભગ એક સૈકા…
વધુ વાંચો >ડાયનોસૉર
ડાયનોસૉર : મધ્યજીવ કલ્પ(mesozoic era)માં આજથી આશરે 20થી 22 કરોડ વર્ષો પૂર્વે અસ્તિત્વ ધરાવતો સરીસૃપોનો એક સમૂહ. ગ્રીક ભાષામાં ડાયનોસૉર એટલે ભીષણ ઘો (terrible lizard). જોકે ડાયનોસૉર ઘો નથી; પરંતુ ઘોની જેમ ડાયનોસૉર પણ એક સરીસૃપ છે. મોટાભાગનાં ડાયનોસૉર વિશાળકાય હતાં. ડિપ્લોડૉક્સ જેવા ડાયનોસૉરની લંબાઈ 27 મી. હતી અને વજન…
વધુ વાંચો >ડાયનોસૉરનું વિલોપન
ડાયનોસૉરનું વિલોપન : પ્રથમ જીવયુગના અંતિમ ચરણ પર્મિયનકાળ વખતે ઉત્ક્રાંતિ પામતાં ગયેલાં ડાયનોસૉર પ્રાણીઓ મધ્યજીવયુગ પૂરો થયો ત્યાં સુધી (એટલે કે આજથી આશરે 20 કરોડ વર્ષ પૂર્વેથી માંડીને 6.5 કરોડ વર્ષ પૂર્વે સુધીના કાળગાળા દરમિયાન) ઉત્ક્રાંતિની કક્ષામાં વિકસતાં રહીને અતિવિશાળ શારીરિક કદની ચરમસીમાએ પહોંચેલાં. પૃથ્વીના પટ પર તે અનેક પ્રકારોમાં…
વધુ વાંચો >ડાયન્થસ
ડાયન્થસ : વનસ્પતિના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કૅરિયોફાયલેસી કુળની નાની શાકીય જાતિઓ ધરાવતી પ્રજાતિ. તે ઉત્તર સમશીતોષ્ણ કટિબંધની – ખાસ કરીને ભૂમધ્ય સમુદ્રીય પ્રદેશની – મૂલનિવાસી છે. તેની ઘણી જાતિઓ સુંદર પુષ્પો માટે મૂલ્યવાન ગણાય છે. ભારતમાં થતી બાગમાં ઉગાડાતી વિવિધ જાતિઓ ઉપરાંત તેની 9 જેટલી વન્ય જાતિઓ પણ થાય છે.…
વધુ વાંચો >ડાયપેરિડેમોલ
ડાયપેરિડેમોલ : લોહી ગંઠાવાની ક્રિયાને તથા ગંઠાયેલા લોહીના ગઠ્ઠાને એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને નસ દ્વારા વહી જવાની પ્રક્રિયાને રોકતી દવા. તે લોહીની નસોને પહોળી કરે છે. વૅરિફેરિન સાથે અપાય ત્યારે હૃદયના કૃત્રિમ વાલ્વ પર ચોંટેલા લોહીના ગઠ્ઠાનું ગુલ્મ સ્થાનાંતરણ (embolism) ઘટાડે છે. આ માટે તે દવા એકલી વાપરવામાં આવે ત્યારે…
વધુ વાંચો >ડાયફૅનબેકિયા
ડાયફૅનબેકિયા : વનસ્પતિના એકદળી વર્ગમાં આવેલા એરેસી કુળની માંસલ શાકીય જાતિઓની બનેલી પ્રજાતિ. ઉષ્ણકટિબંધીય અમેરિકા અને વેસ્ટ ઇન્ડીઝની મૂલનિવાસી છે. ભારતમાં તેની કેટલીક જાતિઓ અને ઉપજાતિઓ શોભાની વનસ્પતિ તરીકે ઉગાડાય છે. તે 60થી 90 સેમી. ઊંચી કૂંડાની વનસ્પતિઓ છે અને આકર્ષક સુંદર બહુવર્ણી (variegated) પર્ણોનો મુકુટ ધરાવે છે. તેનાં પર્ણો…
વધુ વાંચો >ડાયબેક
ડાયબેક : ફળના પાકોમાં થતો એક રોગ. આ રોગનું બીજું નામ ડિક્લાઇન છે. ફૂગ, વિષાણુ, કૃમિ વગેરેથી અને જીવાતોના ઉપદ્રવથી આ રોગ પેદા થાય છે. ઝાડની ટોચની ડાળીઓ અને પાન પર વારંવાર તેનું આક્રમણ થવાથી અથવા તો એક વાર ટોચની ડાળી પર વ્યાધિજન(pathogen)નું આક્રમણ થવાથી, ડાળી ટોચથી સુકાવાની શરૂ થાય…
વધુ વાંચો >ડાયમિથોએટ
ડાયમિથોએટ : ચેતાકીય આવેગોના સંચાર સાથે સંકળાયેલા કૉલિનસ્ટીઅરેઝ જેવા ઉત્સેચકોને અવરોધતા તંત્રગત (systemic) કીટનાશક માટેનું જાતિસૂચક (generic) નામ. રાસાયણિક રીતે તે કાર્બ-ફૉસ્ફેટ સંયોજન છે. બધાં કાર્બ-ફૉસ્ફેટ સંયોજનોની માફક તે ચેતા-વાયુઓ (nerve gases) સાથે સંબંધિત છે અને માનવ સહિતનાં પૃષ્ઠવંશીય પ્રાણીઓ માટેના કીટનાશકોમાં ખૂબ જ વિષાળુ છે. તે મૂળ દ્વારા શોષાય…
વધુ વાંચો >ડાયમૉર્ફોથિકા
ડાયમૉર્ફોથિકા : દ્વિદળી વર્ગના એસ્ટરેસી કુળની ઉદ્યાનોમાં ઉગાડાતી જાતિ. (વૈજ્ઞાનિક નામ : Dimorphotheca aurantiaca.) તે આફ્રિકાની મૂલનિવાસી છે. હવે લગભગ બધે જ થાય છે. 30–35 સેમી. ઊંચી હોય છે. તેનાં પુષ્પો શિયાળામાં બેસે છે અને ડેઇઝીની જેમ મુખ્યત્વે કેસરી, પરંતુ તપખીરિયા તેમજ બીજા રંગનાં પુષ્પ પણ સારા પ્રમાણમાં આવે છે.…
વધુ વાંચો >ડાગર પરિવાર
ડાગર પરિવાર : ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતનું પ્રાચીન સ્વરૂપ ધ્રુવપદ હતું. આ સ્વરૂપના આવિષ્કારને બાની – એટલે વાણી – તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ બાનીઓમાં સૌથી પ્રાચીન અને વર્ષો સુધી અસ્ખલિત રીતે સાતત્ય ધરાવતી બાની તે ડાગુરબાની. ડાગર પરિવારનો ઇતિહાસ આ રીતે ડાગુરબાનીનો ઇતિહાસ ગણી શકાય. ડાગરો મૂળ બ્રાહ્મણ કુટુંબના સભ્યો…
વધુ વાંચો >ડાના, જેમ્સ ડ્વાઇટ
ડાના, જેમ્સ ડ્વાઇટ (જ. 12 ફેબ્રુઆરી, 1813, ન્યૂયૉર્ક ; અ. 14 એપ્રિલ 1895, ન્યૂહેવન, કનેક્ટિકટ) : અનોખું વ્યક્તિત્વ ધરાવનાર, અત્યંત પ્રતિભાશાળી, ખ્યાતનામ અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. તેમણે અમેરિકાનાં ભૂસ્તરોનો ઐતિહાસિક અહેવાલ સર્વપ્રથમ રજૂ કર્યો; પૃથ્વીના કેન્દ્રીય ભાગના ઠંડા પડવાની અને સંકોચનની ક્રિયા દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલાં પર્વતનિર્માણ માટેનાં ક્ષિતિજસમાંતર દાબનાં બળોનો ખ્યાલ સર્વપ્રથમ…
વધુ વાંચો >ડાન્ટે, ઍલિગ્યેરી
ડાન્ટે, ઍલિગ્યેરી (જ. 1265, ફ્લૉરેન્સ; અ. 9 સપ્ટેમ્બર 1321, રેવન્ના) : ઇટાલીના તત્વચિંતક કવિ. કુલીન કુળના શરાફી પિતાને ત્યાં જન્મ. 1274માં તેમણે આજીવન પ્રેયસી બની રહેનાર બિયેટ્રિસને નિહાળી ત્યારે બંનેની વય 9 વર્ષની હતી. બિયેટ્રિસે આમાં કોઈ સાનુકૂળ પ્રતિભાવ દાખવ્યો કે કેમ તેની કોઈ વિગત નથી, પણ છેક 9 વર્ષ…
વધુ વાંચો >ડાભ
ડાભ : એકદળી વર્ગમાં આવેલ તૃણાદિ (poaceae) કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Desmostachya bipinnata stapf. syn. Eragrostis cynosuroides, Beauv. (સં. कुश, दर्भ; હિં. दाभ; ગુ. ડાભડો; મ. दर्भ) છે. તે બહુવર્ષાયુ 30થી 150 સેમી. ઊંચું ગુચ્છિત (tufted) તૃણ છે. ચળકતા પર્ણ-આવરકો સહિતના મજબૂત ભૂસ્તારી (stolon) ધરાવે છે. ભારતનાં મેદાનોમાં બધે…
વધુ વાંચો >ડામ, કાર્લ પીટર હેનરિક
ડામ, કાર્લ પીટર હેનરિક (જ. 21 ફેબ્રુઆરી 1895, કૉપનહેગન; અ. એપ્રિલ 1975, કૉપનહેગન) : 1943માં વિટામિન ‘કે’ની શોધ માટે નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર ડેનિશ વિજ્ઞાની, કૉપનહેગનની પૉલિટૅક્નિક ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાંથી 1920માં જૈવરસાયણવિજ્ઞાનમાં સ્નાતક બન્યા અને 1934માં તેમણે કૉપનહેગન યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી. ત્યાં તેમણે પ્રેગ્લ અને કારર જેવા નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતાઓ સાથે કામ કર્યું.…
વધુ વાંચો >ડાયઇથાઈલ ઈથર
ડાયઇથાઈલ ઈથર : જુઓ, ઈથર
વધુ વાંચો >ડાયઍટમ સ્યંદન
ડાયઍટમ સ્યંદન : ડાયઍટમના કવચથી બનેલા સિલિકાયુક્ત નરમ નિક્ષેપ. રેડિયોલેરિયાનાં કવચથી પણ આવાં જ સ્યંદન બનતાં હોય છે. સ્વચ્છ જળ કે દરિયાઈ જળમાં ઊગતી એકકોષીય સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ ડાયઍટમ કહેવાય છે. આ ડાયઍટમ વનસ્પતિ સિલિકાથી બનેલાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપોમાં દ્વિપુટ-કવચનો સ્રાવ કર્યા કરે છે, જે અગણિત સંખ્યામાં ત્યાં જમા થતા નિક્ષેપમાં…
વધુ વાંચો >ડાયઑક્સિજન લિગેન્ડ
ડાયઑક્સિજન લિગેન્ડ : સંક્રમણ ધાતુ તત્ત્વોનાં સંકીર્ણોમાં અકબંધ રહી ઉમેરાતો ઑક્સિજન અણુ. સંક્રમણ ધાતુ સાથે અણુમય ઑક્સિજનની મોટાભાગની પ્રક્રિયા ઉપચયનની હોય છે. તેમાં ધાતુ ઇલેક્ટ્રૉન દાતા તરીકે કામ કરે છે અને ઑક્સિજન પોતાની ઓળખ ગુમાવી દે છે. હાલમાં એમ માલૂમ પડ્યું છે કે કેટલીક પ્રક્રિયાઓમાં ઑક્સિજન અણુ એટલે કે ડાયઑક્સિજન…
વધુ વાંચો >ડાયક્લોફેનેક
ડાયક્લોફેનેક : શોથજન્ય (inflammatory) સોજો તથા દુખાવો ઘટાડતા ફિનાઇલ એસેટિક ઍસિડનાં અવશિષ્ટ દ્રવ્યો(derivatives)માંનું પ્રથમ ઔષધ. ચેપ કે ઈજા પછી થતી રતાશ, સોજો, દુખાવો ઇત્યાદિ થાય તેને શોથનો વિકાર કહે છે. તે બિનસ્ટીરૉઇડી પ્રતિશોથ ઔષધજૂથ (non-steroidal anti-inflammatory drugs : NSAIDs)નું ઔષધ છે. ઔષધીય ગુણધર્મો : તે દુખાવો ઘટાડે છે, તાવ ઉતારે…
વધુ વાંચો >ડાયટન
ડાયટન (Dayton) : યુ.એસ.ના ઓહાયો રાજ્યનું ઔદ્યોગિક નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 39o 45’ ઉ. અ. અને 84o 11’ પ. રે.. મિયામી નદી પર વસેલું આ શહેર સિનસિનાટીથી ઉત્તરે આશરે 75 કિમી. અંતરે આવેલું છે. શહેરી વિસ્તાર 57 ચોકિમી છે. શહેરની વસ્તી 1,41,527 (2010) અને મહાનગરની વસ્તી 8,41,502 (2010) છે. નગરમાં…
વધુ વાંચો >