૭.૧૧
ચુંબકીય વિરૂપણથી ચેતાતંતુ-અર્બુદતા (neurofibromatosis)
ચુંબકીય વિરૂપણ (magnetostriction)
ચુંબકીય વિરૂપણ (magnetostriction) : લોહચુંબકીય (ferro-megnetic) પદાર્થને ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં રાખતાં તેના પરિમાણમાં થતો ફેરફાર. જૂલ નામના વિજ્ઞાનીએ 1942માં ચુંબકીય વિરૂપણની ઘટના પ્રસ્થાપિત કરી હતી. તેને કારણે પદાર્થના આકાર અને કદમાં ફેરફાર થાય છે. ચુંબકીય વિરૂપણની અસરનું સરળ માપન રેખીય ચુંબકીય વિરૂપણ, વડે થાય છે, અહીં Δ1 પદાર્થનું પ્રતાન (extension) અને…
વધુ વાંચો >ચૂડાસમા વંશ
ચૂડાસમા વંશ : ઈ. સ. 875 લગભગ સિંધના સમા વંશનો ચંદ્રચૂડ સોરઠ વંથળી આવી તેના મામાની ગાદીએ બેઠો. તેના વંશજો ચૂડાસમા થયા. તેના પુત્ર મૂળરાજે રાજ્યનો વિસ્તાર વધાર્યો, તેનો પુત્ર વિશ્વવરાહ હતો. તેના પરાક્રમી પુત્ર રાહઘર કે ઘારીઓ જેને જૈન લેખો ગ્રહરિપુ કહે છે તેણે સૌરાષ્ટ્રનો ઘણો ભાગ જીતી લીધો.…
વધુ વાંચો >ચૂનાયુક્ત ખડકો (calcareous rocks)
ચૂનાયુક્ત ખડકો (calcareous rocks) : કોઈ પણ પ્રકારનો ચૂનાયુક્ત જળકૃત ખડક. ભૂપૃષ્ઠમાં મળી આવતા કાર્બોનેટ ખડકો પૈકીનો બહોળા પ્રમાણમાં વિતરણ પામેલો, મુખ્યત્વે કૅલ્શિયમ કાર્બોનેટ(CaCO3)ના બંધારણવાળો સ્તરબદ્ધ જળકૃત ખડકનો પ્રકાર. આ સંજ્ઞા કૅલ્શિયમ કે મૅગ્નેશિયમ કે બંનેના સંયુક્ત કાર્બોનેટનું 80 % જેટલું પ્રમાણ ધરાવતા ખડકો માટે પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ…
વધુ વાંચો >ચૂનો
ચૂનો : લીંપણ માટે દીવાલો પર વપરાતો માલ. પ્લાસ્ટર. ખાણના ઉપલા સ્તરમાંથી મળતા પથ્થરને પીસી તેનો ભૂકો કરવામાં આવે ત્યારબાદ જુદી જુદી પ્રક્રિયાઓ દ્વારા બારીક દળ તરીકે રૂપાંતર પામેલ માલને પાણી તથા રેતીમાં મિશ્ર કરી દીવાલો પર લગાવવામાં આવે છે, જેથી લીસી સપાટી મળે છે. ખૂબીદાર પ્લાસ્ટર માટે પણ ચૂનાનો…
વધુ વાંચો >ચૂનો (રસાયણશાસ્ત્ર)
ચૂનો (રસાયણશાસ્ત્ર) : કૅલ્શિયમ ઑક્સાઇડનું સામાન્ય નામ. સામાન્ય રીતે તેમાં થોડા પ્રમાણમાં મૅગ્નેશિયમ ઑક્સાઇડ તથા સિલિકાયુક્ત માટી તેમજ લોહની અશુદ્ધિઓ પણ હોય છે. ભારતમાં પ્રાચીન સમયથી ચૂનાનો ઉદ્યોગ અસ્તિત્વમાં છે. બાંધકામમાં વપરાતો ચૂનો ચૂના-પથ્થર(limestone)ને પીસીને તૈયાર કરાય છે. ભારતમાં ઓરિસા, મધ્યપ્રદેશ, બિહાર, પશ્ચિમ બંગાળ તથા રાજસ્થાનમાં આ ઉદ્યોગ સારી રીતે…
વધુ વાંચો >ચૂષક મૂળ (sucker root)
ચૂષક મૂળ (sucker root) : યજમાન(host)ના શરીરમાંથી પોષક તત્વો મેળવવા પરોપજીવી આવૃતબીજધારી (angiosperm) વનસ્પતિઓમાં વિકાસ પામેલ અસ્થાનિક (adventitious) મૂળ. આ મૂળ યજમાનની પેશીઓમાં પ્રવેશી બંનેનાં સંવહન પેશીતંત્રને જોડે છે. અમરવેલ જેવી સંપૂર્ણ પરોપજીવી વનસ્પતિનાં ચૂષકો યજમાનની અન્નવાહક અને જલવાહક પેશીમાંથી અનુક્રમે કાર્બનિક પોષક દ્રવ્યો અને પાણી તેમજ ખનિજ ક્ષારો શોષે…
વધુ વાંચો >ચૂસિયાં (bugs)
ચૂસિયાં (bugs) : ખેતીપાકમાં રસ ચૂસીને નુકસાન કરતી જીવાત. આ જીવાતનો અર્ધપક્ષ (Hemiptera) શ્રેણીમાં સમાવેશ થયેલ છે. (1) જુવારનાં ડૂંડાંનાં ચૂસિયાં : પૅરેગ્રીન્સ મેઇડીસના વૈજ્ઞાનિક નામથી ઓળખાતાં આ ચૂસિયાંનો ડેલ્ફેસીડી કુળમાં સમાવેશ થયેલો છે. પુખ્ત કીટક પીળાશ પડતા લીલા રંગનો અને આશરે 1 સેમી. લાંબો હોય છે. માદા ચૂસિયાં ડૂંડા…
વધુ વાંચો >ચૂંટણી
ચૂંટણી : લોકશાહી શાસનપદ્ધતિમાં મતદારો દ્વારા પ્રતિનિધિઓને પસંદ કરવાની પ્રક્રિયા. આધુનિક સમયમાં ‘લોકોની, લોકો દ્વારા ચાલતી અને લોકોને જવાબદાર એવી સરકાર’ એમ જ્યારે લોકશાહીની વ્યાખ્યા આપવામાં આવે છે ત્યારે તેમાં પ્રતિનિધિઓની મતદારો દ્વારા થતી પસંદગી અથવા ચૂંટણી અભિપ્રેત છે. આધુનિક સમયમાં નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં સીધી સામેલગીરી કે પ્રત્યક્ષ લોકશાહી શક્ય…
વધુ વાંચો >ચેક
ચેક : નિશ્ચિત બૅંકર પર લખવામાં આવેલી અને રજૂ કર્યે તુરત જ ચુકવણીપાત્ર ઠરતી હૂંડી. ચેક એ કોઈ એક વ્યક્તિએ પોતાની સહી સાથે કોઈક નિશ્ચિત બૅંકર પર લખેલો બિનશરતી આદેશ છે. એમાં લખનાર વ્યક્તિ બકરને આદેશ આપે છે કે તેમાં જણાવેલ ચોક્કસ રકમ તેમાં જણાવેલ ચોક્કસ વ્યક્તિને અગર તો તેના…
વધુ વાંચો >ચેતના (consciousness)
ચેતના (consciousness) : માનવશરીરની અંદર અથવા બહાર પર્યાવરણમાં થતી પ્રક્રિયાઓ અંગેની જાગૃતિ અથવા સભાનતા. તે એક પરિકલ્પના (concept) છે. મનની કોઈ અવસ્થા નથી; પરંતુ મનની ઘણી બધી સ્થિતિનો ચેતનામાં અનુભવ છે; મનની અવસ્થાઓ સતત બદલાતી રહે છે. ચેતનાના સ્વરૂપ વિશે સદીઓથી મનોવિજ્ઞાનીઓ, તત્વચિંતકો, ફિલસૂફો, તબીબો વગેરેમાં ઘણાં મતમતાંતરો પ્રવર્તે છે.…
વધુ વાંચો >ચેતનાપ્રવાહ
ચેતનાપ્રવાહ : સાહિત્યવિવેચનક્ષેત્રની સંજ્ઞા. વિચારના અને આંતર-અનુભૂતિના તૂટક પ્રવાહ તેમજ જાગૃત-અર્ધજાગૃત ચિત્તનાં યાર્દચ્છિક સંવેદનોને સૂચવતી આ સંજ્ઞા આધુનિક કથાસાહિત્યમાં કથનરીતિને વર્ણવવા માટે વપરાય છે. મનોવિજ્ઞાનક્ષેત્રે વિલિયમ જેમ્સે એના ‘મનોવિજ્ઞાનના સિદ્ધાન્તો’(1890)માં આ સંજ્ઞાનો નિર્દેશ કર્યો છે. અર્ધજાગૃત ચિત્તના ઊંડાણનો અભ્યાસ વિલિયમ જેમ્સને આ વિષય તરફ દોરી ગયો. ઓગણીસમી સદીના અંતમાં અને…
વધુ વાંચો >ચેતા-આવેગ (nerve impulse)
ચેતા-આવેગ (nerve impulse) : ચેતાતંતુ(જ્ઞાનતંતુ)ના એક છેડે પ્રાપ્ત થયેલી ઉત્તેજનાને તેના બીજા છેડે પહોંચાડતો તરંગ. મગજમાંના કે અન્ય ચેતાકેન્દ્રોમાંના સંદેશાને સ્નાયુઓ કે ગ્રંથિ સુધી લઈ જતા તથા ચામડી અને અન્ય ઇન્દ્રિયો દ્વારા મેળવાતી સંવેદનાઓ(sensations)ને મગજ સુધી લઈ જવા માટે ચેતાઓમાં આવેગ (impulse) ઉત્પન્ન થાય છે. યાંત્રિક, ગરમીજન્ય, રાસાયણિક કે વીજળિક…
વધુ વાંચો >ચેતાકોષ (nerve cell), ચેતાકોષિકા (neuron)
ચેતાકોષ (nerve cell), ચેતાકોષિકા (neuron) : પર્યાવરણમાંથી પ્રાપ્ત થતી સંવેદનાને આવેગ(impulse)માં ફેરવી તેનું શરીરના વિવિધ ભાગો તરફ વહન કરવાનું કાર્ય કરતા વિશિષ્ટ પ્રાણી-કોષો. વિશિષ્ટ પ્રકારનાં પરિબળો પ્રત્યે સંવેદનશીલ હોઈ તે આ સંવેદનાને પારક્રમણ (transduction) દ્વારા આવેગોમાં ફેરવે છે, જે વીજશક્તિ રૂપે કાર્યકારી અંગો(organs)ને પહોંચતાં આ અંગો સંદેશાને અનુરૂપ કાર્ય કરવા…
વધુ વાંચો >ચેતાકોષ
ચેતાકોષ : જુઓ ચેતાતંત્ર (માનવ)
વધુ વાંચો >ચેતાઘાતી મૂત્રાશય (neurogenic bladder)
ચેતાઘાતી મૂત્રાશય (neurogenic bladder) : ચેતાતંત્રના વિકારને કારણે થતો મૂત્રાશયનો વિકાર. મૂત્રમાર્ગમાં મૂત્રાશયનું અગત્યનું સ્થાન છે. મૂત્રપિંડમાં બનેલો પેશાબ મૂત્રપિંડનળીઓ (ureters) દ્વારા તે મેળવે છે અને થોડાક સમય માટે તેનો સંગ્રહ કરે છે. સામાજિક રીતે યોગ્ય હોય ત્યારે અને ત્યાં તેનો મૂત્રાશયનળી (urethra) દ્વારા નિકાલ કરે છે. તેને કારણે પેશાબ…
વધુ વાંચો >ચેતાતંતુ-અર્બુદતા (neurofibromatosis)
ચેતાતંતુ-અર્બુદતા (neurofibromatosis) : ચેતાઓની ગાંઠોનો વિકાર. તે ચેતાઓ, ચામડી તથા હાડકાં, અંત:સ્રાવી ગ્રંથિઓ (endocrine glands) અને લોહીની નસોને અસર કરતો એક ચેતાત્વકીય (neurocutaneous) જૂથનો વિકાર છે. ચેતાત્વકીય જૂથના વિકારોમાં ચેતાઓ અને ચામડીમાં વિષમતાઓ ઉદભવે છે અને એ જન્મજાત હોય છે. તેના 20થી વધુ પ્રકારો હોય છે જેમાં ચેતાતંતુ-અર્બુદતા, ગંડિકાકારી તંતુકાઠિન્ય…
વધુ વાંચો >