૬(૧).૨૭
ગિલગૂડ (આર્થર) જ્હૉનથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ગીઝર
ગીઝર (geyser) : વિદ્યુત-તાપક(electric heater)ની મદદથી ગરમ પાણી મેળવવાનું ગૃહ-ઉપયોગી સાધન. ગીઝરનો મૂળ અર્થ ગરમ પાણીના ફુવારા થાય છે. વિદ્યુત ઊર્જાનો ઉપયોગ કરી ગરમ પાણી મેળવવાનાં અનેક ઉપકરણો સુલભ છે. ઊંચું તાપમાન મેળવવા માટે વપરાતાં વિદ્યુત-તાપકોમાં વીજરોધક (resistors), પરા-વૈદ્યુતકો (dielectricals), વીજપ્રેરકો (electrical inductors) અને વીજચાપ (electric arc) મુખ્ય છે. ગીઝરમાં…
વધુ વાંચો >ગીત
ગીત : ઊર્મિકાવ્યનો પેટાપ્રકાર. એની સમગ્ર સંરચના જોતાં સ્વાયત્ત સ્વરૂપ જેવી તેની મુદ્રા ઊઠે છે. ઊર્મિકવિતાની જેમ જ અહીં એક સંવેદન, વિચાર કે ઘટનાને રજૂ કરવામાં આવે છે. છતાં ગીત પ્રમાણમાં તરલ સ્વરૂપ છે. ક્યારેક ક્યારેક ઊર્મિકાવ્ય અને ગીતની સેળભેળ થતી હોય છે. ‘ગીત’ શબ્દનો ઉચ્ચાર સ્વયં એમાંના ગેયતત્વનો નિર્દેશ…
વધુ વાંચો >ગીતકાવ્ય
ગીતકાવ્ય : ગાનશાસ્ત્રના નિયત કરેલા સાત સ્વરોમાં નિશ્ચિત થયેલા તાલોથી ગવાતી પદ્યબદ્ધ રચનાઓ. આનો આરંભ ભારતીય ઉપખંડમાં વેદકાલ જેટલો જૂનો છે. નાના કે મોટા યજ્ઞો થતા ત્યારે રાત્રિના સમયે થાકેલા મગજને આનંદ આપવા નાટ્યરચનાઓ અને ગાનરચનાઓ અસ્તિત્વમાં આવી હતી. યમ અને યમી તથા પુરૂરવા અને ઉર્વશીને લગતાં સૂક્તોમાં નાટ્યરચનાઓનાં બીજ…
વધુ વાંચો >ગીતગોવિન્દ
ગીતગોવિન્દ (ઈ. સ. બારમી સદી) : મહાકવિ જયદેવકૃત કાવ્યરચના. સંસ્કૃતના ઊર્મિકાવ્યનો તે ઉત્તમ નમૂનો છે, તેમાં કૃષ્ણની લીલાઓનું અમરગાન પ્રાપ્ત થાય છે. તેનું સ્વરૂપ એકદમ અનોખું છે. તેમાં ઊર્મિગીત અને પદ્યનાટક વચ્ચેનો સુભગ સમન્વય સધાયો જણાય છે, જે તેને અનન્યતા અર્પે છે. રાધા અને કૃષ્ણના અમર પ્રેમના કલાત્મક ગાનરૂપ આ…
વધુ વાંચો >ગીતા (ભગવદગીતા અને અન્ય ગીતાઓ)
ગીતા (ભગવદગીતા અને અન્ય ગીતાઓ) ભગવદગીતા સ્વસ્થ જીવન જીવવાની અને સંસાર તરી જવાની કળા શીખવતો ગ્રંથ. મહાભારતના ભીષ્મ પર્વમાં તેનો સમાવેશ કરાયો છે. 700 શ્લોકનો આ ઉપદેશ શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને પાંડવ ભાઈઓમાંના અર્જુનને યુદ્ધભૂમિ પર પાંડવો અને કૌરવોનાં સૈન્યો સામસામે ગોઠવાઈ ગયાં હતાં અને યુદ્ધ શરૂ થવાની તૈયારી હતી ત્યારે આપ્યો…
વધુ વાંચો >ગીતારહસ્ય
ગીતારહસ્ય (1915) : લોકમાન્ય બાળ ગંગાધર ટિળકે ભગવદગીતા વિશે મરાઠીમાં લખેલું સુપ્રસિદ્ધ ભાષ્ય. ભારતના સ્વાતંત્ર્યના સંઘર્ષમાં તેમનો જેટલો મહત્વનો ફાળો છે તેટલું જ ઉજ્જ્વળ તેમનું વિદ્યાક્ષેત્રે પણ પ્રદાન છે. તેમણે આર્યોની મૂળ ભૂમિ, વેદાંગ જ્યોતિષ અને વેદોની પ્રાચીનતા વગેરે વિષયો પર ઘણું સંશોધનાત્મક લખાણ આપ્યું છે તેમજ સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ દરમિયાન તેમને…
વધુ વાંચો >ગીતાંજલિ
ગીતાંજલિ (1910) : રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરનો 157 બંગાળી ઊર્મિગીતો અને કાવ્યોનો સંગ્રહ. રવીન્દ્રનાથે એનો જાતે અંગ્રેજી અનુવાદ કરેલો; જે 1912માં ઇન્ડિયા સોસાયટી લંડન તરફથી પ્રકાશિત થયેલો. એ પુસ્તક માટે એમને 1913માં નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયેલો. એ જ નામની સમગ્ર બંગાળી કૃતિનો એ અનુવાદ નથી; પરંતુ ગીતાંજલિમાંથી 51, ગીતિમાલ્યમાંથી 18, નૈવેદ્યમાંથી 16,…
વધુ વાંચો >ગીતાંજલિ શ્રી
ગીતાંજલિ શ્રી (જ. 12 જૂન 1957, મેનપુરી, ઉત્તરપ્રદેશ) : બુકર પ્રાઇઝ વિજેતા લેખિકા. હિન્દી ભાષાનાં નવલકથાકાર, વાર્તાકાર અને વિવેચક. ગીતાંજલિ શ્રીનો જન્મ ઉત્તરપ્રદેશના મેનપુરીમાં થયો હતો. તેમના પિતા અનિરુદ્ધ પાંડે ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસના અધિકારી હોવાથી ઉત્તરપ્રદેશના જુદાં જુદાં શહેરોમાં એમનું બાળપણ વીત્યું અને પ્રારંભિક શિક્ષણ પણ જુદાં જુદાં શહેરોમાં થયું.…
વધુ વાંચો >ગીધ (vulture)
ગીધ (vulture) : શ્રેણી સિંચાનક(Falconiformes)નું મૃતભક્ષી, માંસાહારી પક્ષી. તે બે પ્રકારનાં હોય છે. પૌરસ્ત્ય ગોળાર્ધ ગીધ (old world vulture) અને પાશ્ચાત્ય ગોળાર્ધ ગીધ (new world vulture). આમ તો બંને સમૂહનાં ગીધ દેખાવમાં એકસરખાં હોય છે. ગીધના શીર્ષ અને ગ્રીવાના ભાગો પીછાંવિહોણા હોય છે, જ્યારે આ ભાગની ત્વચાનો રંગ નોંધપાત્ર હોય…
વધુ વાંચો >ગીધ (ચલચિત્ર)
ગીધ : દેવદાસીના જીવન અને પ્રથા ઉપર આધારિત ચર્ચાસ્પદ ફિલ્મ. નિર્માણવર્ષ 1984. નિર્માણસંસ્થા : દર્પણચિત્ર; કથા-પટકથા-દિગ્દર્શન : ટી. એસ. રંગા; સંવાદ અને ગીતો : વસંત દેવ; સંગીત : બી. વી. કારંથ; છબીકલા : કો હુંગ ચિઆંગ; કલાનિર્દેશક : મીરાં લાખિયા; પોશાક પરિધાન : ગોપી દેસાઈ, પ્રમુખ પાત્રસૃષ્ટિમાં, ઓમ પુરી, એ.…
વધુ વાંચો >ગિલગૂડ, (આર્થર) જ્હૉન
ગિલગૂડ, (આર્થર) જ્હૉન (જ. 14 એપ્રિલ 1904, સાઉથ કોન્સિંટન, લંડન; અ. 21 મે 2000, વૉટન અન્ડરવૂડ, બકિંગહામશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : જગપ્રસિદ્ધ અંગ્રેજ નટ અને દિગ્દર્શક. એલન ટેરી નામનાં મશહૂર અભિનેત્રીના પ્રપૌત્ર. રૉયલ એકૅડેમી ઑવ્ ડ્રામૅટિક આર્ટ અને લેડી બેન્સનની તાલીમ પછી તેમણે 1921થી ઑલ્ડવિક થિયેટરમાં કામ શરૂ કર્યું. શેક્સપિયરના ‘હેન્રી ધ…
વધુ વાંચો >ગિલ, ચરણસિંઘ
ગિલ, ચરણસિંઘ (જ. 1934, હૈદરાબાદ) : આંધ્રપ્રદેશના ચિત્રકાર. આંધ્રપ્રદેશની સેકન્ડરી એજ્યુકેશન બોર્ડના સ્ટાફ આર્ટિસ્ટ તરીકે હૈદરાબાદમાં રહી ચૂકેલા છે. 1969માં લલિત કલા અકાદમી તરફથી શિષ્યવૃત્તિ પ્રાપ્ત થયેલી. હૈદરાબાદમાં 1966 સુધીમાં ત્રણેક પ્રદર્શનો યોજાયાં હતાં. ઉપરાંત અ. ભા. પ્રદર્શનોમાં ભાગ લીધો હતો. તે અતિવાસ્તવવાદી (surrealistic) કલાના પુરસ્કર્તા રહ્યા છે. તેમની કલાકૃતિ…
વધુ વાંચો >ગિલ, પ્યારસિંહ
ગિલ, પ્યારસિંહ (જ. 28 ઑક્ટોબર 1911, ચેલા, પંજાબ; અ. 23 માર્ચ 2002, એટલાન્ટા, યુ. એસ. એ.) : ભારતના પ્રતિષ્ઠિત ભૌતિકવિજ્ઞાની અને બ્રહ્માંડ-કિરણોની શોધના અગ્રયાયી (pioneer). તેમણે પ્રાથમિક શિક્ષણ કોટ-ફતૂહી ગામમાં અને માધ્યમિક શિક્ષણ માહિલપુરની ખાલસા હાઇસ્કૂલમાંથી લીધું. 1920માં બબ્બર ખાલસાના આંદોલનકારીઓના સંપર્કમાં આવતાં ક્રાંતિનો માર્ગ પકડ્યો. ક્રાંતિવીરોએ પ્યારસિંહના દિમાગમાં રાષ્ટ્રીય…
વધુ વાંચો >ગિલ, મોહિન્દરસિંઘ
ગિલ, મોહિન્દરસિંઘ (જ. 12 એપ્રિલ 1947, જાલંધર) : ભારતના મહાન ખેલકૂદવીર (athlete). ખેલકૂદમાં ત્રિકૂદ (લંગડી ફાળકૂદ) ખૂબ જ મુશ્કેલ કૂદ ગણાય છે. આ કૂદમાં સારો દેખાવ કરવા માટે ખેલાડીમાં ઝડપ, ઉછાળશક્તિ, સ્નાયુબદ્ધ તેમજ ગતિમેળયુક્ત શરીર અને સશક્ત પગની જરૂર પડે છે. પંજાબના વતની મોહિન્દરસિંઘમાં આ બધાં જ લક્ષણો સપ્રમાણ હોવાથી…
વધુ વાંચો >ગિલાની, યુસૂફ રઝા
ગિલાની, યુસૂફ રઝા (જ. 9 જૂન 1952, કરાચી, પાકિસ્તાન) : ફેબ્રુઆરી 2008માં પાકિસ્તાનમાં થયેલ સામાન્ય ચૂંટણીમાં રાષ્ટ્રપતિ જનરલ મુશર્રફ વિરોધી રાજકીય જોડાણને દેશની સંસદમાં બહુમતી મળ્યા પછી વરાયેલા નવા પ્રધાનમંત્રી. પિતાનું નામ આલમદર હુસેન જેઓ ભાગલા પહેલાંની મુસ્લિમ લીગના નેતા હતા અને જેમણે 1950ના અરસામાં પાકિસ્તાનમાં મંત્રીપદનો અનુભવ પણ લીધેલો.…
વધુ વાંચો >ગિલ્બર્ટ, ગ્રોવ કાર્લ
ગિલ્બર્ટ, ગ્રોવ કાર્લ (જ. 6 મે 1843, રોચેસ્ટર, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.; અ. 1 મે 1918, જેક્સન, Mich) : અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. ભૂપૃષ્ઠ-રચનાશાસ્ત્રના એક આદ્યપ્રણેતા. ભૂમિસ્વરૂપોની આકારિકી અને વિકાસમાં જળવાતા ગતિવિષયક સંતુલનની સંકલ્પનાની ઉપયોગિતા સર્વપ્રથમ તેમણે સમજાવી. ભૂમિસ્વરૂપોની રચના માટેની જવાબદાર પ્રક્રિયાઓ અને તે ભૂમિસ્વરૂપો જેનાથી બનેલાં છે તે ખડકોનાં બંધારણસંરચના વચ્ચેની સંતુલન…
વધુ વાંચો >ગિલ્બર્ટ (ગિલબર્ડ) વિલિયમ
ગિલ્બર્ટ (ગિલબર્ડ), વિલિયમ (જ. 24 મે 1544, કૉલચેસ્ટર, ઇસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 10 ડિસેમ્બર 1603, કૉલચેસ્ટર) : ચુંબકશાસ્ત્ર- (magnetism)માં સંશોધનની પહેલ કરનાર અંગ્રેજ તબીબ. કૉલચેસ્ટરના વિલિયમ તરીકે પણ ઓળખાય છે. રાણી ઇલિઝાબેથ પહેલાંના શાસનકાળમાં ખૂબ વિખ્યાત વિજ્ઞાની તરીકે જાણીતા હતા. તબીબી શિક્ષણ લીધા પછી લંડનમાં ઠરીઠામ થઈ, ગિલબર્ટે 1573માં તબીબી વ્યવસાય…
વધુ વાંચો >ગિલ્બર્ટ, વૉલ્ટર
ગિલ્બર્ટ, વૉલ્ટર (Gilbert, Walter) (જ. 21 માર્ચ 1932, બૉસ્ટન, યુ.એસ.) : અમેરિકન આણ્વિક જીવવિજ્ઞાની અને 1980ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. 1953માં તેઓ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી ભૌતિકશાસ્ત્રમાં સ્નાતક થયા તથા 1957માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી ગણિતશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. 1958માં તેઓ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીની ફૅકલ્ટીમાં ભૌતિકશાસ્ત્રના વ્યાખ્યાતા તરીકે જોડાયા. તેમના અભ્યાસ અને રસના…
વધુ વાંચો >ગિલ્લીદંડા
ગિલ્લીદંડા : દક્ષિણ ભારતની પ્રાચીન રમત. ગિલ્લીદંડાની રમતને મોઈદંડાની રમત પણ કહે છે. તે આખા દેશમાં પ્રચલિત થયેલી છે. ભલે પછી તે વિટ્ટી દાંડુ, ઇટીડકર, ગિલ્લીદંડા, ગુલ્લીદંડા, ડાંગગુલ્લી, કુટ્ટીદેજો કે એવા કોઈ નામે ઓળખાતી હોય. આ રમત માટે ચોગાનમાં એક બાજુએ લગભગ 4 સેમી. ઊંડો, 10 સેમી. લાંબો તથા આગળ…
વધુ વાંચો >ગિશ, લિલિયન
ગિશ, લિલિયન (જ. 14 ઑક્ટોબર 1899, સ્પ્રિંગફિલ્ડ, ઓહાયો; અ. 27 ફેબ્રુઆરી 1993, મેનહટ્ટન) : મૂક ચલચિત્રોના સમયગાળાની મહત્વની અમેરિકન અભિનેત્રી. તેની કારકિર્દીનો આરંભ બાળ સિને અભિનેત્રી તરીકે થયો. યુવાન ઉંમરે તેણે તે ગાળાના મેધાવી દિગ્દર્શક ડી. ડબ્લ્યૂ. ગ્રિફિથની જાણીતી સિનેકૃતિઓ ‘બર્થ ઑવ્ એ નેશન’ (1915), ‘હાર્ટ ઑવ્ ધ વર્લ્ડ’ (1918),…
વધુ વાંચો >