૬(૧).૧૯
ગદર ચળવળથી ગર્ભધમનીવિવૃતતા (patent ductus arteriosus)
ગરોળી
ગરોળી : સરિસૃપ પ્રકારનું નિશાચર પ્રાણી. શ્રેણી Squamata, ઉપશ્રેણી Sauria અને કુળ Lacertidae નું Hemidactylus flaviviridisના શાસ્ત્રીય નામે ઓળખાતું આ પ્રાણી સામાન્યપણે ભીંતગરોળી તરીકે જાણીતું છે. માનવવસ્તીવાળા સ્થળે તે દીવાના પ્રકાશથી આકર્ષાયેલા કીટકોને ઝડપી ભક્ષણ કરતી જોવા મળે છે. ગરોળીનું શરીર ઉપર નીચેથી ચપટું, જ્યારે ચહેરો ત્રિકોણાકાર હોય છે. તેનો…
વધુ વાંચો >ગર્ગ (વૃદ્ધ ગર્ગ)
ગર્ગ (વૃદ્ધ ગર્ગ) : અતિ પ્રાચીન મંત્રદ્રષ્ટા, કવિ, તત્વદર્શી અને જ્યોતિર્વિદ. ગર્ગ નામે ઓછામાં ઓછી ત્રણ વિખ્યાત વ્યક્તિઓના ઉલ્લેખ પ્રાચીન સાહિત્યમાં મળે છે. તેમાંના પ્રાચીનતમ ગર્ગનું દર્શન ઋક્સંહિતાના છઠ્ઠા મંડળનું સુડતાલીસમું સૂક્ત છે. એમનાં સૂક્તોમાં મળતી ઇન્દ્ર અને સોમની સ્તુતિઓમાં તેમનું કવિત્વ અને સૂક્ષ્મ તત્ત્વદર્શન જણાઈ આવે છે. આ ગર્ગ…
વધુ વાંચો >ગર્ત (થાળું)
ગર્ત (થાળું) (depression) : સામાન્યત: ભૂપૃષ્ઠના સમતલ સપાટ વિસ્તાર કે પર્વતોના ઊંચાણવાળા વિસ્તારની વચ્ચે તૈયાર થયેલો છીછરો કે ઊંડો તેમજ નાનામોટા કદવાળો નીચાણવાળો ભાગ. મોટે ભાગે આવા નિચાણવાળા ભાગ પાણીથી ભરાયેલા હોય છે, તેમ છતાં પૃથ્વીના પટ પર એવા ઘણા ગર્ત છે જે નદીજન્ય કાંપથી ભરાઈ જવાથી મેદાનો બની ગયાં…
વધુ વાંચો >ગર્દભિલ્લ
ગર્દભિલ્લ (ઈ. પૂ. પહેલી સદી) : ઉજ્જનના ગર્દભિલ્લ વંશના પ્રવર્તક રાજવી. તેનું નામ દર્પણ હતું. ગર્દભી વિદ્યાનો ઉપાસક હોવાથી તે ગર્દભિલ્લ કહેવાયો. પ્રબંધ ચિંતામણિના લેખક મેરુતુંગાચાર્યના મતે બલમિત્ર અને ભાનુમિત્રના અને નભવાહનના અનુક્રમે 60 અને 40 વર્ષના શાસન પછી ગર્દભિલ્લ વંશનું શાસન 152 વરસ સુધી પ્રવર્ત્યું. ગર્દભિલ્લે 13 વરસ રાજ્ય…
વધુ વાંચો >ગર્ભગૃહ
ગર્ભગૃહ : મંદિરના જે ભાગમાં આરાધ્ય (સેવ્ય) પ્રતિમા, પ્રતીક કે ધર્મગ્રંથની સ્થાપના કરવામાં આવે છે તે ‘ગર્ભગૃહ’ કહેવાય છે. મુખ્ય પ્રતિમાની સંખ્યા એક કરતાં વિશેષ હોય તો એકથી વધુ ગર્ભગૃહ રચવામા આવે છે. ગર્ભગૃહ ગભારો કે મૂલસ્થાન તરીકે પણ ઓળખાય છે. એક ગર્ભગૃહવાળા મંદિરને એકાયતન, બે ગર્ભગૃહવાળા મંદિરને દ્વયાતન કે…
વધુ વાંચો >ગર્ભજળનિષ્કાસન
ગર્ભજળનિષ્કાસન (amniocentesis) : ગર્ભશિશુ(foetus)ની આસપાસ ભરાયેલા પ્રવાહીને નિદાન માટે બહાર કાઢવું તે. ગર્ભશિશુની આસપાસ તેનાં 2 આવરણો છે – (1) ગર્ભજળકોષ્ઠ(amniotic cyst)ની દીવાલ તથા (2) ગર્ભાવરણ (chorion). ગર્ભજળ (amniotic fluid) ભરેલી કોથળીને ગર્ભજળકોષ્ઠ કહે છે. તેની અંદર ગર્ભશિશુ તરતું હોય છે અને તે માતા સાથે ગર્ભનાળ (umbilical cord) અને ઓર…
વધુ વાંચો >ગર્ભધમનીવિવૃતતા
ગર્ભધમનીવિવૃતતા (patent ductus arteriosus) : ગર્ભાવસ્થામાંથી મહાધમની (aorta) તથા ફુપ્ફુસ ધમની(pulmonary artery)ને જોડતી નસનું જન્મ પછી પણ ખુલ્લું રહેવું તે. છોકરીઓમાં, અપક્વ જન્મેલાં (premature) શિશુઓમાં, ઊંચાઈ પર આવેલા સ્થળે જન્મેલાં શિશુઓમાં તથા જેમની માતાને સગર્ભાવસ્થાના પ્રથમ 3 મહિનામાં રૂબેલા નામનો વિષાણુજન્ય રોગ થયો હોય તેવાં શિશુઓમાં તેનું પ્રમાણ વધુ હોય…
વધુ વાંચો >ગદર ચળવળ
ગદર ચળવળ : વીસમી સદીના પ્રથમ ચરણ દરમિયાન અમેરિકામાં ઉદભવેલી ભારતની સ્વતંત્રતા માટેની ક્રાંતિકારી ચળવળ. 19મી સદીના અંત તથા 20મી સદીના આરંભમાં પંજાબી ખેડૂતો મોટી સંખ્યામાં ખેતરોમાં મજૂરી કરવા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને કૅનેડા ગયા હતા. 1910 સુધીમાં સાન ફ્રાંસિસ્કો અને વાનકુંવર વચ્ચે આશરે 30,000 ભારતીય કામદારો વસતા હતા. તેમની સાથે…
વધુ વાંચો >ગદાધર
ગદાધર (આશરે તેરમી સદી) : આયુર્વેદ ગ્રંથના ટીકાકાર. આયુર્વેદના ‘અષ્ટાંગહૃદય’ ગ્રંથના એક ટીકાકાર હેમાદ્રિ છે. તેમણે ‘અષ્ટાંગહૃદય’ પર ‘આયુર્વેદ રસાયન’ નામની ટીકા લખી છે, જે અપૂર્ણ ઉપલબ્ધ છે. હેમાદ્રિએ પોતાની ટીકામાં તથા ‘અષ્ટાંગહૃદય’ના અન્ય ટીકાકાર વિજયરક્ષિત (ઈ. સ. 1240 લગભગ) અને શ્રીકંઠ દત્તની ‘વૃંદ’ ગ્રંથની ટીકામાં ગદાધરનો એક ટીકાકાર તરીકે…
વધુ વાંચો >ગદ્દાફી, મુઅમ્મર કર્નલ
ગદ્દાફી, મુઅમ્મર કર્નલ (જ. 7 જૂન 1942, સિરટે, મિસ્રાના, લિબિયા; અ. 20 ઑક્ટોબર 2011, લિબીયા) : ઉત્તર આફ્રિકાના તેલસમૃદ્ધ દેશ લિબિયાના રાજકીય નેતા. પિતા અર્ધવિચરતી આદિવાસી જાતિના ઘેટાં ચરાવનાર ભરવાડ હતા. માધ્યમિક સ્કૂલનો અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી ગદ્દાફી લિબિયાની મિલિટરી કૉલેજમાં દાખલ થયા અને ત્યાંથી 1965માં સ્નાતક થયા. વિદ્યાર્થી તરીકે…
વધુ વાંચો >ગદ્દી, ઇલયાસ અહમદ
ગદ્દી, ઇલયાસ અહમદ (જ. 1932, ઝરિયા, બિહાર) : બિહારના જાણીતા ઉર્દૂ નવલકથાકાર, વાર્તાકાર અને અનુવાદક. તેમને તેમની નવલકથા ‘ફાયર એરિયા’ માટે 1996ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો છે. તેઓ એક વેપારી છે. અત્યાર સુધીમાં તેમની બે નવલકથાઓ અને બે વાર્તાસંગ્રહો પ્રગટ થઈ ચૂક્યાં છે. તેમણે ફણીશ્વરનાથ રેણુની ચૂંટેલી વાર્તાઓનો…
વધુ વાંચો >ગદ્ય
ગદ્ય : ઊર્મિ, સંવેદના કે વિચારોને વ્યક્ત કરવા માટેનું માધ્યમ. ઊર્મિ કે સંવેદનાને વ્યક્ત કરવા માટેનું માધ્યમ પદ્ય અને વિચારને પ્રકટ કરવા માટેનું માધ્યમ ગદ્ય એવી સમજ વ્યાપકપણે પ્રવર્તે છે, પણ પદ્યની જેમ ગદ્ય પણ અનેકશ: પ્રયોજાતું રહ્યું છે. એનાં પ્રયોજનો પણ જુદાં જુદાં છે તો એનું રચન-સંરચન પણ કંઈક…
વધુ વાંચો >ગદ્યકાવ્ય
ગદ્યકાવ્ય : અનિયત લયમાં રચાયેલું કાવ્ય. અંગ્રેજીમાં તેને ‘પ્રોઝ પોએમ’ કહે છે. ઉમાશંકર જોશી અનિયત લયમાં રચાયેલા ‘અછાંદસ’ કાવ્યથી ગદ્યકાવ્યનો ઢાળો કંઈક અલગ હોવાનું જણાવે છે. સંસ્કૃતમાં काव्यं गद्यं पद्यं च । – કાવ્ય ગદ્યમાં અને પદ્યમાં હોય એમ કહેવાયું છે; પણ પદ્ય-આધારિત કાવ્યને વિશ્વની બધી મોટી ભાષાઓમાં સૈકાઓનો ઇતિહાસ…
વધુ વાંચો >ગદ્રે, અનંત શંકર
ગદ્રે, અનંત શંકર (જ. ?; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1965, મુંબઈ) : જાણીતા પુરાતત્વવિદ. વિલ્સન કૉલેજમાંથી અભિલેખવિદ્યા સાથે એમ.એ. થઈને 1930માં રાજકોટના મ્યુઝિયમમાં જોડાયા. અહીં તેમણે તામ્રપત્રો અને સિક્કાનું અધ્યયન કર્યું. ત્યારબાદ 1935માં હીરાનંદ શાસ્ત્રી સાથે વડોદરા રાજ્યના ડિપાર્ટમેન્ટ ઑવ્ આર્કિયૉલૉજીમાં મદદનીશ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ તરીકે જોડાયા અને વડોદરા રાજ્યના વિલીનીકરણ સુધી તેના…
વધુ વાંચો >ગધેડું
ગધેડું : માનવને ભારવાહક તરીકે અત્યંત ઉપયોગી એવું સસ્તન પ્રાણી. ઘોડો અને ગધેડું બંને Perriso-dectyla શ્રેણી અને Equas પ્રજાતિનાં પ્રાણીઓ છે. ગધેડાનું શાસ્ત્રીય નામ : Equas asinus. તેના પૂર્વજો આફ્રિકાના જંગલમાં વાસ કરતા હતા. તેના કાન લાંબા હોય છે. તેની પીઠની બંને બાજુએ લાંબા વાળ, ડોક પર ઊંચી કેશવાળી અને…
વધુ વાંચો >ગન અસર
ગન અસર (Gunn effect) : કેટલાક અર્ધવાહક (semi-conductor) પદાર્થમાંથી વહેતી વીજધારા(electric current)ના ઉચ્ચ આવૃત્તિવાળા દોલન દ્વારા, માઇક્રોવેવ તરીકે ઓળખાતા એક પ્રકારના ટૂંકા રેડિયોતરંગો ઉત્પન્ન કરતી અસર. ઘન-અવસ્થા ભૌતિકશાસ્ત્ર(solid-state physics)ની ગન ડાયૉડ તરીકે ઓળખાતી પ્રયુક્તિ(device)માં તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જે. બી. ગન નામના વિજ્ઞાનીએ 1960ના પ્રારંભે આ અસરની શોધ કરી…
વધુ વાંચો >