૫.૨૫
કૉમનવેલ્થ ઑવ્ ઇન્ડિપેન્ડન્ટ સ્ટેટ્સથી કોરિન્થિયન ઑર્ડર
કૉમેદી ફ્રાન્સેઝ
કૉમેદી ફ્રાન્સેઝ : યુરોપની નાટ્યમંડળીઓમાં સૌથી જૂની અને પ્રતિષ્ઠિત ફ્રાન્સની નાટ્યમંડળી. 1673માં અવસાન પામનાર મોલિયેરની નાટ્યમંડળી તથા હૉતલ દ બર્ગોનની નાટ્યમંડળીનું એકત્રીકરણ કરવા રાજ્ય તરફથી જાહેરનામું બહાર પાડીને 1680માં આ મંડળી રચવામાં આવી હતી. શરૂઆતનાં સો વર્ષ દરમિયાન આ મંડળી 1688-89માં બંધાયેલ અને 1500 જેટલી બેઠકસંખ્યા ધરાવતા વિશાળ અર્ધગોળાકાર નાટ્યગૃહ(amphitheatre)માં…
વધુ વાંચો >કૉમેન્સાલિઝમ (સહભોજિતા)
કૉમેન્સાલિઝમ (સહભોજિતા) : સજીવો વચ્ચેનો લાભદાયી સહજીવનનો સંબંધ. બે કે તેથી વધારે સજીવની જાતિઓ વચ્ચેનો એકબીજા સાથેનો પોષણ, આશ્રય, આધાર, પ્રચલન કે સ્થળાંતરણ માટેનો એવો સંબંધ કે જેથી એમાં સંકળાયેલ જાતિઓ પૈકી એકને લાભ થાય, પણ બીજાને નુકસાન પહોંચે નહિ તેવું સહજીવન : કોમેન્સલ પ્રકારના સહજીવનમાં માત્ર એક સજીવને લાભ…
વધુ વાંચો >કૉમેલીના
કૉમેલીના : દ્વિદલા વર્ગના કૉમેલીનેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે લગભગ 185 જાતિઓ ધરાવે છે, જે એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ શાકીય વનસ્પતિઓ છે. તે ઉષ્ણ અને અધ:ઉષ્ણ પ્રદેશમાં વિસ્તરેલી છે. ભારતમાં 20થી વધારે જાતિઓ થાય છે, તે પૈકી 6 જાતિઓ વ્યાપક વિસ્તરણ ધરાવે છે. C. benghalensis, Linn (સં. कान्वता, હિં. कांचारा). મોટું…
વધુ વાંચો >કૉમોરોસ
કૉમોરોસ (comoros) : મોઝામ્બિકની ખાડીના પ્રવેશદ્વાર નજીક 274 કિમી. લંબાઈ ધરાવતા, આફ્રિકાની મુખ્ય ભૂમિ તથા માડાગાસ્કર વચ્ચે આવેલા ચાર ટાપુઓનું બનેલું નાનું રાજ્ય. તે 12o 00′ દ. અ. અને 44o 00′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,862 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. આંઝ્વાં, ગ્રેટ કૉમોરો, મૉએલી અને માયૉટના મોટા ટાપુઓ અને બીજા…
વધુ વાંચો >કોમ્ત ઑગસ્ત
કોમ્ત, ઑગસ્ત (જ. 19 જાન્યુઆરી 1798, મૉંત પેલિયર, દ. ફ્રાન્સ; અ. 5 સપ્ટેમ્બર 1857, પૅરિસ) : સમાજશાસ્ત્રના જન્મદાતા અને તેનો વ્યાપક ફેલાવો કરનાર ફ્રાન્સના પ્રસિદ્ધ વિચારક. આખું નામ કોન્ત ઈઝીદોર ઑગસ્ત મારિયા ફ્રાંસિસ ઝેવિયર્સ. ‘સમાજશાસ્ત્ર’ શબ્દ તથા તે વિજ્ઞાનનાં વિષયવસ્તુ અને પદ્ધતિની સર્વપ્રથમ ચર્ચા તેમણે કરી. તેથી તેમને ‘સમાજશાસ્ત્રના પિતા’…
વધુ વાંચો >કૉમ્પ્ટન અસર
કૉમ્પ્ટન અસર : એક્સ-કિરણો અથવા ગૅમા કિરણોની તરંગલંબાઈમાં નિમ્ન પરમાણુક્રમનાં તત્વો (અથવા ઇલેક્ટ્રૉન) વડે થતા પ્રકીર્ણનને લીધે થતો વધારો. આ ઘટનાનું સૌપ્રથમ અવલોકન અને વિશ્લેષણ કૉમ્પ્ટન નામના વિજ્ઞાનીએ 1923માં કર્યું હતું અને તેથી તેને કૉમ્પ્ટન અસર કહેવામાં આવે છે. તરંગલંબાઈમાં ફેરફાર (Δ λ), ઍંગસ્ટ્રૉમ એકમમાં Δ λ = 0.0485 Sin2…
વધુ વાંચો >કૉમ્પ્ટન અસર વ્યસ્ત
કૉમ્પ્ટન અસર, વ્યસ્ત (inverse Compton effect) : કૉમ્પ્ટન અસર કરતાં સાવ વિરુદ્ધ પ્રકારની અસર. શક્તિશાળી ઇલેક્ટ્રૉન, અલ્પ ઊર્જા ધરાવતા ફોટોન સાથે સ્થિતિસ્થાપક સંઘાત (elastic collision) અનુભવતાં, ઇલેક્ટ્રૉન ઊર્જા ગુમાવે અને ફોટોન ઊર્જા મેળવે તેવી ઘટના. [કૉમ્પ્ટન અસરમાં શક્તિશાળી ફોટોન અને ઇલેક્ટ્રૉન વચ્ચે સ્થિતિસ્થાપક સંઘાતને લઈને, ફોટોન ઊર્જા ગુમાવતું હોય છે…
વધુ વાંચો >કૉમ્પ્ટન આર્થર હૉલી
કૉમ્પ્ટન, આર્થર હૉલી (જ. 10 સપ્ટેમ્બર 1892, વુસ્ટર, ઓહાયો; અ. 15 માર્ચ 1962, બર્કલી) : અમેરિકન પ્રાયોગિક ભૌતિકશાસ્ત્રી (experimental physicist), જેમને ‘કૉમ્પ્ટન અસર’(Compton effect)ની શોધ માટે ભૌતિકશાસ્ત્રનું 1927નું નોબેલ પારિતોષિક મળ્યું હતું. પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીમાંથી 1916માં પીએચ.ડી. થયા. પછી મિનેસોટા યુનિવર્સિટી, વેસ્ટિંગ હાઉસ યુનિવર્સિટી તથા કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીની કૅવેન્ડિશ લૅબોરેટરીમાં શિક્ષક તેમજ…
વધુ વાંચો >કોમ્પોઝિટી
કોમ્પોઝિટી : ઉત્ક્રાન્તિની ર્દષ્ટિએ દ્વિદલા વર્ગની વધુ વિકસિત વનસ્પતિનું કુળ. તેમાં 1,000 પ્રજાતિ અને 15,000થી 23,000 જાતિઓનો સમાવેશ થયેલો છે. આ કુળની વનસ્પતિઓ સર્વત્ર થતી હોઈ સર્વદેશીય છે. તે જલોદભિદ, મધ્યોદભિદ કે શુષ્કોદભિદ જાતિઓ ધરાવે છે. ઘણે ભાગે શાકીય. બહુ ઓછી જાતિ ક્ષુપ, વૃક્ષ કે કાષ્ઠમય આરોહી હોય. ઘણી વખત…
વધુ વાંચો >કોમ્પ્યૂટર (કમ્પ્યૂટર)
કોમ્પ્યૂટર (કમ્પ્યૂટર) : વિવિધ કાર્યક્રમમાં આપેલી સૂચના અનુસાર માહિતીસંગ્રહ અને માહિતીપ્રક્રમણ માટેનું વીજાણુસાધન. તે સંજ્ઞાઓનું ઝડપથી અને ચોકસાઈપૂર્વક રૂપાંતર કરી શકતું મશીન છે. 1970 પછી ભારતમાં કોમ્પ્યૂટરનો બહોળો વિકાસ થયો છે અને વિશ્વના વિકસિત દેશોએ વિજ્ઞાનની આ શાખામાં કરેલ પ્રગતિ સાથે ભારતે તાલ મેળવી લીધેલ છે. એટલું જ નહિ; પરંતુ…
વધુ વાંચો >કૉમનવેલ્થ ઑવ્ ઇન્ડિપેન્ડન્ટ સ્ટેટ્સ
કૉમનવેલ્થ ઑવ્ ઇન્ડિપેન્ડન્ટ સ્ટેટ્સ (C.I.S.) : સોવિયેટ સંઘ- (Union of Soviet Socialist Republic – U. S. S. R.)ના વિઘટન (1991) પછી અસ્તિત્વમાં આવેલો રાષ્ટ્રસમૂહ. 1917ની બૉલ્શેવિક ક્રાન્તિ પછી સામ્યવાદી વિચારસરણી ઉપર પ્રતિષ્ઠિત થયેલા અને બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત કરી અમેરિકા પછી બીજા નંબરનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરનાર સોવિયેટ સંઘનું 74 વર્ષ…
વધુ વાંચો >કોમલ બલરાજ
કોમલ, બલરાજ (જ. 1928, સિયાલકોટ, હાલ પાકિસ્તાનમાં) : ઉર્દૂના નામી લેખક. તેમના કાવ્યસંગ્રહ ‘પરિંદોં ભરા આસમાન’ને 1985ના વર્ષનો ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર મળ્યો છે. તેમણે પંજાબ યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ.ની ડિગ્રી મેળવી. દિલ્હી પ્રશાસનતંત્રના શિક્ષણ વિભાગમાં જોડાયા. ઉર્દૂ સાહિત્ય-જગતમાં નામના પામેલા કોમલે 7 કાવ્યસંગ્રહો, ટૂંકી વાર્તાઓનો એક સંગ્રહ, સાહિત્યિક વિવેચનાનો એક ગ્રંથ,…
વધુ વાંચો >કોમવાદ
કોમવાદ : રાષ્ટ્ર કે સમાજના બદલે કોમને કેન્દ્રમાં રાખી સ્વહિત અને સલામતી આદિનો આગ્રહ રાખવાનું વલણ. કોમવાદ મનો-રાજકીય અને મનો-સામાજિક ખ્યાલ છે. જ્યારે આ લાગણીને રાજકીય ર્દષ્ટિ અને હેતુ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે ત્યારે તે મનો-રાજકીય ઘટના બને છે. અહીં રાજકીય સત્તા અને પ્રભાવ વિસ્તારવા માટે કોમી લાગણીને ઉશ્કેરવામાં…
વધુ વાંચો >કૉમિકૉન
કૉમિકૉન : વિશ્વના સામ્યવાદી દેશોના અર્થતંત્ર વચ્ચે સમન્વય સાધવા તથા સ્વાવલંબનના પાયા પર એકબીજાને પૂરક બને તે રીતે દરેક સભ્ય દેશના આર્થિક વિકાસ માટે ઊભું કરવામાં આવેલું સંગઠન. સ્થાપના જાન્યુઆરી 1949, મુખ્ય કાર્યાલય મૉસ્કો ખાતે. રશિયા, હંગેરી, પોલૅન્ડ, ચેકોસ્લોવાકિયા અને બલ્ગેરિયા તેના સ્થાપક સભ્યદેશો (charter members) હતા, તે પછી સંગઠનમાં…
વધુ વાંચો >કૉમિન્ટર્ન (કૉમિન્ફૉર્મ)
કૉમિન્ટર્ન (કૉમિન્ફૉર્મ) : રશિયાના સામ્યવાદી પક્ષના નેતૃત્વ હેઠળ ઊભું કરવામાં આવેલું વિશ્વના સામ્યવાદી પક્ષોનું સંગઠન. આખું નામ કૉમ્યુનિસ્ટ ઇન્ટરનૅશનલ. વિશ્વભરનાં ક્રાંતિકારી પરિબળોને સંગઠિત કરવાં તથા યુરોપમાં ચાલતી ક્રાંતિકારી ચળવળને માર્ગદર્શન પૂરું પાડવું એ તેના મુખ્ય ઉદ્દેશ હતા. તેથી યુરોપના ક્રાંતિકારીઓને આંતરરાષ્ટ્રીય ટેકો તથા માર્ગદર્શન પૂરાં પાડવામાં આવે તે વિચારથી કૉમિન્ટર્નની…
વધુ વાંચો >કૉમિફોરા : જુઓ ગૂગળ
કૉમિફોરા : જુઓ ગૂગળ
વધુ વાંચો >કોમિલ્લા
કોમિલ્લા (Comilla) : બાંગલા દેશના ચટ્ટગાંવ વિભાગમાં આવેલું કોમિલા જિલ્લાનું વહીવટી મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 23o 27′ ઉ. અ. અને 91o 12′ પૂ. રે.. મેઘના નદીની ઉપનદી ગોમતીની દક્ષિણે તે આવેલું છે તથા ઢાકા અને ચટ્ટગાંવ સાથે રેલ અને રસ્તા દ્વારા જોડાયેલું છે. વિસ્તાર : 6,713 ચો.કિમી. વસ્તી : નગરની…
વધુ વાંચો >કોમિસરિયેત એમ. એસ.
કોમિસરિયેત, એમ. એસ. (જ. 11 ડિસેમ્બર 1881, મુંબઈ; અ. 25 મે 1972, મુંબઈ) : ગુજરાતના ઉત્તમ કોટિના ઇતિહાસવિદ. આખું નામ માણેકશાહ સોરાબશાહ કોમિસરિયેત. તે ગુજરાતના સલ્તનત, મુગલ અને મરાઠા સમયના ઇતિહાસના પ્રખર અભ્યાસી અને સંશોધક હતા. તેમની વિદ્વત્તા અને સેવાઓની કદર કરીને સરકારે તેમને ‘ખાનબહાદુર’નો ખિતાબ આપ્યો હતો. જન્મ પારસી…
વધુ વાંચો >કોમીનિયસ જ્હૉન એમૉસ
કોમીનિયસ, જ્હૉન એમૉસ (જ. 28 માર્ચ 1592; અ. 15 નવેમ્બર 1670) : સત્તરમી સદીનો જાણીતા ચેક શિક્ષણશાસ્ત્રી. સમાજસુધારક અને બોહેમિયન ચર્ચના બિશપ. વતન નીનનીક. સ્વદેશ છોડીને પોલૅન્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ, હંગેરી તથા સ્વીડનમાં શિક્ષણશાસ્ત્રી તરીકે કામ કર્યું. સુધરેલ શિક્ષણપદ્ધતિ દ્વારા સમાજનું નવનિર્માણ શક્ય હોવાની તેમની માન્યતા હતી. રાષ્ટ્રના યુવાનો અને યુવતીઓ માટે…
વધુ વાંચો >કૉમેડી
કૉમેડી : મનુષ્યસ્વભાવ કે વર્તન પર ટીકા કે કટાક્ષ કરતો હાસ્યરસિક અને સુખાન્ત નાટ્યપ્રકાર. ચોથી સદીના પ્રાચીન ગ્રીક કાળથી સાંપ્રત અણુયુગ સુધી લેખક, વાચક તથા પ્રેક્ષક માટે આ નાટ્યપ્રકાર આકર્ષણરૂપ રહ્યો છે. કૉમેડી શબ્દ મૂળ ગ્રીક ધાતુ Komos પરથી ઊતરી આવ્યો છે. એનો અર્થ છે મુક્ત મને કરાતી આનંદની ઉજવણી.…
વધુ વાંચો >